TOPLUMSAL GENETİK II

Genlerden, kalıtımdan ve doğal seçimden yola çıkarak biyolojik yaşamdaki gelişim o kadar güzel açıklanıyor ki, insan ister istemez “acaba toplumların gelişiminde de benzer bir yaklaşım düşünülebilir mi?” diye soruyor kendine. Birinci bölümün başında da yazdığım gibi bence yaşamsal bir soru “biyoloji alanında bilimsel açıdan oldukça iyi aydınlatılmış biyolojik genetik konusu acaba toplumların –ve toplum içinde insanın biyolojik olmayan boyutlarının- gelişimi konusunda de açıklamalar sağlayabilir mi?”

Toplumların da değişmesi – gelişmesi de birçok düşünür tarafından ele alınmış bir konu. İbni Haldun’dan (1332-1406) başlayarak Karl Marx (1818-1883), Herbert Spencer (1820-1903), Arnold Toynbee (1889-1975) gibi bir dizi düşünür toplumların niçin ve nasıl değiştiğini açıklayan öneriler ortaya attılar.

Biyolojik ve kültürel gelişim arasında analoji kurma fikri 20. Yüzyıl boyunca Sir Karl Popper, genetikçi L. L. Cavalli-Sforza, antropolog F. T. Cloak veya etnolojist (budunbilimci) J. M. Cullen gibi uzmanlar tarafından işlendi ama konuyu çok daha geniş kitlelerin dikkatine getiren ve ona bir isim veren Dawkins oldu.  Richard Dawkins 1976’da The Selfish Gene – Bencil Gen kitabında “meme-mem” terimini önerdi [1]. *Sözcüğün kaynağı olarak antik Yunancadaki Mimetismos, taklit edilen şey sözcüğü belirtiliyor. Bu sözcük İngilizce bellek – memory sözcüğünün veya bilgisayar dillerindeki anımsatıcı - mneumonic gibi sözcüklerin de kaynağı. Oxford’un ünlü yazarı Dawkins ülkemizde özellikle Tanrı Yanılgısı kitabıyla çok tanındı [2]. Bu kitabında Dawkins Tanrı – din konusunda yürüttüğü sistematik tartışmalarda örneklere dayalı bir anlatım izliyor. Diğer yandan bu düşüncelerin kuramsal altyapısının daha önce geliştirdiği mem kavramına dayandığı söylenebilir (s.182-191).

Memin iki temel özelliği

• ·         “Beyinden beyine” aktarılması ve
• ·         Bu aktarımın “taklit” yöntemi ile olması.

Tipik memler olarak Sözcükler – Dil, Melodi – Şiir, Bilimsel Bilgi – Buluş, Fikir – Efsane- Dedikodu – Boş İnançlar, İnanç – Din, Moda – Giyim - Sanat akımları, Beslenme Gelenekleri - Yemek Tarifleri sıralanabilir. Diğer yandan kişisel izlenimler, paylaş(a)madığımız düşünceler, kişisel anılar, fanteziler mem değil.

Kuşkusuz beyinden beyine aktarımda kitap, sinema, radyo, TV, internet gibi birçok ara-ortam kullanılıyor. Hatta bu ara ortamların gelişmesi ve yaygınlaşması ile giderek büyük bir hızla artan mem saldırısından söz edebiliriz.

Memlerin temel özelliklerinden birinin “taklit” ile yayılması olduğunu belirtmiştim. Taklit hemen hemen insana özgü bir öğrenme biçimidir. Hayvan eğitiminde en bilinen yöntem, ceza – ödül karşıtlığına dayanan yöntemdir. Ev hayvanlarının eğitiminden sirk gösterilerine kadar bu yöntemin çeşitli uygulamalarını biliyoruz. Taklit hemen – hemen insana özgü diyorum çünkü primatlarda ve yunus balıklarında bazı taklit özellikleri gözleniyor. Örneğin bir yunus balığı eğitmeninin çok ilginç bir anısı var. Eğitilen yunus istenen hareketi yapınca ayıklanmış bir balıkla ödüllendiriliyor ve yapmayınca da ceza olarak eğitmen havuzdan uzaklaşıp arkasını dönüp birkaç dakika bekliyormuş. Yani tipik bir ceza-ödül sistemi. Eğitmen bir keresinde yanlışlıkla ödül olarak ayıklanmamış bir balık vermiş. Yunus, havuzun öbür ucuna gitmiş, arkasını dönmüş ve birkaç dakika orada durmuş!

İnsanda ise taklit temel öğrenme yöntemi. Birkaç aylıkken bebekler taklit etmeğe başlıyor. Bütün çocukluk anne – babayı taklit eden oyunlarla geçiyor. Daha sonra da taklit usta – çırak ilişkisinden modaya kadar yaşamımızda etkin bir yer tutuyor.

İnsanı hayvandan ayıran özellikler de çok fazla. Her şey bir yana insanın “toplumsal” niteliği çok karmaşık bir biçimde gelişmesine yol açmış. Ama konuyu basitleştirip biyolojik dış görünüşte en belirgin üç özelliği

• ·         İki ayak üzerine kalkması,
• ·         Çok az tüylü – kıllı olması
• ·         Gövde ağırlığına göre beyninin çok ağır olması

olarak karşımıza çıkıyor. Antropologlar ve biyologlar bu özelliklerin her biri için çok ilginç açıklamalar yapıyorsa da konumuz açısından yalnızca beyin büyüklüğüne değinmek bizim için yeterli olacaktır.

Beyin büyüklüğü konusunda çeşitli ölçümler yapılıyor. İnsan beyninin işlevini böcek, kuş veya dinozor gibi biyolojik olarak insandan çok farklı olan hayvanların beyinleriyle karşılaştırmak çok uygun değil. Ayrıca beyinde nefes alma gibi aynı işlevleri yöneten veya hareketleri denetleyen - canlının boyutunun çok farklı olması nedeniyle farklı boyuttaki -  bölümlerin göz önüne alınması gerekli.  İşte Ensafalizasyon Oranı (Encephalization Quotient –EQ) bu tür düzeltmeleri içeren bir oran. Memeli hayvanların ensafalizasyon oranı ortalaması 1. Fare için bu oran 0,5; at için 0,8; kedi için 1; köpek için 1,2; balina için 1,8; şempanze için 2,2. İnsanın ensafalizasyon oranı ise 6, bazı hesaplara göre 7,5! Bu oranın olağanüstü yüksek olması kuşkusuz dikkat çekici. Bu konuda çok dikkat çekici bir başka yön de ensafalizasyon oranının tarihsel gelişimidir. 60 Milyon yıl önce ilkel primatlarda oran 1 dolayındayken, Australopithecus Africanus, Australopithecus Robustus, Homo Habilis ve Homo Saphiens çizgisinde oranın logaritmik olarak arttığını ve günümüzde 6’ya ulaştığını görüyoruz.

Antropologların çok tartıştığı ve nedeni üzerine çeşitli kuramlar geliştirdiği bu olgu konusunda da mem temelli yaklaşımın bir önerisi var. Önce yine bir analoji düşünelim. Sanırım çoğumuz bilgisayarlarımızla ilgili olarak bir yazılım – donanım tuzağı içinde yaşıyoruz. Yeni çıkan bir yazılımın işimize yarayacağını düşünüp bilgisayarımıza yüklüyoruz. Ardından donanımın yetersiz kaldığını görüyoruz. Bilgisayarımızı büyütüyor veya daha üst bir model satın alıyoruz. Yeni aldığımız yazılım bu genişleme ile çok iyi çalışıyor. Ama bir süre sonra yüklendiğimiz yazılımlar ve verilerle bu da yetersiz kalıyor. Geriye dönüp baktığımızda birkaç yılda bir yeni donanım ve yazılım satın aldığımızı görüyoruz. Artık bir bilgisayar sistemi alıp onu yıllarca kullanmak bir hayal oldu.

İşte eğer beynimizi bilgisayar donanımı ve yüklediğimiz yazılım ve verileri ise mem olarak düşünürsek, insanlığın gelişiminde bir çığ gibi artan memlerin beynimizin sürekli büyümesini gerektirdiğini düşünebilir ve yukarıdaki EQ tartışmasında insanın ayrıcalıklı konumunu açıklayabiliriz.

KOPYALAYICI OLARAK MEM

Birinci bölümün sonunda biyolojik bir kopyalayıcının (replicator) temel niteliklerine değinmiştik. Memlerin de oldukça iyi bir kopyalayıcı olduğunu söyleyebiliriz:

İyi bir kopyalayıcının kendini genel olarak iyi kopyalaması, biraz da hata yapması gerekiyordu. Beyinden beyine aktarılan memler dikkatimiz oranında iyi kopyalanıyor. Zaman zaman da isteyerek veya istemeyerek hata yapıyoruz.

Kopyalayıcının çok kopya çıkartması –üremesi- bekleniyor. Özellikle insanların büyük topluluklar ve yoğun iletişim içinde yaşamaları ile memlerin yayılmasının çok kolaylaştığı söylenebilir.

Uzun yaşam da önemli bir özellik. Çok ayrıcalıklı birkaç memin özellikle efsanelerin toplum belleğinde birkaç bin yıl, birçok memin ise birkaç yüzyıl yaşadığını söyleyebiliriz. Örneğin Gılgamış destanının M.Ö. 2500 dolaylarına inen kayıtları var. “Tufan” efsanesinin kökenleri için de birkaç bin yıllık doğa olayları üzerinde geliştirilen kuramlar var. Örneğin M.Ö. 5600 dolaylarında Karadeniz'in oluşumu (Ryan-Pitman kuramı); Hint Okyanusuna M.Ö. 3000'de düşen meteor veya Akdeniz'de Thira yanardağının M.Ö. 1600'de patlamasının bu denli yaygın bir "Tufan" söylencesinin kaynağı olduğu öne sürülüyor. 

Kutsal kitaplar da birkaç bin yıllık bir geçmişe sahip. Müzik alanından birkaç memi düşünürsek, günümüzde Barok öncesi dönemin örneğin Rönesans müziğinin pek yaygın dinlemediğini; ama Barok – Klasik – Romantik gibi dönemlerin birçok melodisinin oldukça yaygın olarak bilindiğini söyleyebiliriz. Demek ki bu müzik memleri yaklaşık 300 yıl yaşamış. Benzer biçimde edebiyat alanından örnek verirsek Dante’nin (1265-1321) veya Shakespeare’in (1564-1616) yapıtları gibi birkaç yüzyıl önce yazılmış birkaç kitap günümüzde yaşamını sürdürdüğünü söyleyebiliriz.

Mem kavramı gen ile bir analojiye dayanıyor ama çok önemli farklılıkları da var:

İlk olarak memlerin tanımlanması ve sınırlaması çok zor. Beethoven’in Beşinci senfonisinde o vurucu başlangıcını hepimiz biliriz. Pekiyi sadece bu birkaç ölçü mü mem? Yoksa bütün senfoni mi? Suç ve Ceza romanının bütünü mü, yoksa Raskolnikof’un balta ile cinayet işlemesi mi mem?

Ayrıca memlerin kopyalama yöntemini de pek bilmiyoruz. Birinci bölümde genlerin nasıl kopyalandığına kısaca değindim. Bu konuda çok ayrıntılı bilimsel bilgi var ve mekanizmayı oldukça iyi biliyoruz. Oysa beynin algılama, beğenme ve saklaması konusunda çok az şey biliyoruz. Ayrıca yazı – telefon - radyo – TV - CD – internet… gibi gelişimini sürdüren ortamlar mem kopyalama araçları mı?

Genler gelecek kuşaklara doğru yayılıyor oysa memler büyük hızla ve giderek genişleyen bir alanda “şimdiki zamanda” yayılıyor. Özellikle küresel iletişimdeki gelişmelerle örneğin ABD’den kaynaklanan bir melodi, birkaç gün içinde Avrupa’dan Japonya uzanan bir bölgede popüler olabiliyor.

Organizmalar kendi genlerini değiştiremiyor. Ancak kopyalama hataları veya mor ötesi ışınların bozucu etkileri gibi nedenlerle genetik kodlar değişiyor ve gelecek kuşaklar etkileniyor. Oysa memler gelecek kuşakları beklemeden beyinlerinde yaşadıkları bireyleri etkiliyor ve bu bireyler tarafından değiştiriliyor, süzgeçten geçiriliyor.

Memlerin sayısal sınır belirsiz – farklılık / çeşitlilik / türeme çok. Genlerin DNA molekülleri, kromozomlar gibi saklandıkları yeri biliyoruz. Oysa memler beyinde ve yazı, nota, CD, gibi birçok ortamda saklanıyor.

Memin niteliği konusunda da belirsizlik var.  Zaman zaman memin bir ürün mü,  yoksa yöntem mi? olduğu tartışmalı hale geliyor. Örneğin bir çorba mı, yoksa çorbanın nasıl yapılacağı, tarifinin yazılı olduğu kağıt mı mem?

Hatta belirli durumlarda genetik gelişme ile memlerin etkileri arasında çelişki gözlenebiliyor. Genel olarak düşey geçen (ana-babadan aktarılan) memler genetikle uyumlu. Yatay geçen memlerin ise bazı durumlarda genetik ilkelere zıt olması gözlenebiliyor. Örneğin ana-babanın aktardığı memler genellikle yavrularının “iyi” eşler bulması, düzenli yuva kurması ve sorumlu bir yaşam sürmesi kısacası toplumsal – kültürel kurallar doğrultusunda. Oysa çok güçlü olduğunu gözlediğimiz yatay aktarımda, genç kuşakların birbirine aktardığı moda, giyim, müzik gibi memler zaman zaman bu geleneksel çizginin çok dışında olabiliyor.

MEM DÜNYASINDA YARIŞMA

İnsanın temel gereksinimlerini düşünürsek, seks, beslenme, güç kazanmaya ilişkin memlerin ilk aşamada dikkat çekeceğini düşünebiliriz. Bunlara ek olarak bir üst katmandaki özelliklere bakarsak hem akılda kalma hem de yaygınlaşma anlamlarında başarılı memlerde aşağıdaki özelliklerin olduğunu gözlüyoruz:

Birçok başarılı memde duygusal bir boyut var. Korku, güldürü, sanatsal boyut kafiye önemli katkılar sağlıyor. Şiirin düz yazıya göre çok daha kolay ezberlendiğini biliriz.

Sürecin adımlara ayrılması hatırlama kolaylığı getiriyor. Bu konudaki klasik örnek kâğıt katlama sanatı origami. Sanırım çoğumuz kâğıttan kayık yapması biliriz. Kim öğretti, ne zaman öğretti hatırlamasak da kâğıdı adım adım katlayarak bir kayık yaparız. Oysa bu kayığın yapılışını görmemiş birine, kayığı yapılmış biçimde gösterip benzerini yapmasını istesek çok zorlanacaktır.

Hatırlanma ve yayılma açısından basit ile karmaşık arasında uygun bir denge kurulması gereklidir. Yine müzik örneğini ele alırsak çok basit bir melodi büyük bir ihtimalle ilgimizi çekmeyecektir. Diğer yandan ancak büyük bir orkestranın çalabileceği çok karmaşık bir yapıt belki uzmanlar tarafından beğenilecek; ama bir mem olarak yaygınlaşamayacaktır. Basit ile karmaşık arasında bir denge sağlanmalıdır.

Susan Blackmore, The Meme Machine adlı kitabında organizmaların biyolojik gelişimindeki doğal seçim ile memlerin ilişkisini ele alıyor. Çevremizin büyük bir yarışmayı kazanmış memlerle dolu olduğuna ve bedenimizin gen-mem gelişimi sonucunda oluşan bir makine olduğuna işaret ediyor [3]. Bu makinenin gelişiminde, organizmaların cinsel çekiciliğinin ve bununla ilgili olarak genlerin yanında memlerin önemini vurguluyor. Bilindiği gibi dişinin doğurganlığı kısıtlıdır. Dişinin yavrusunu aylarca karnında taşıdığına ve doğurgan olduğu yılların da kısıtlı olduğunu biliyoruz.  İnsan örneğini ele alırsak salt bu biyolojik kısıtlama nedeniyle bir kadının örneğin 15-20’nin üzerinde çocuk doğurması çok ayrıcalıklı bir durum oluşturacaktır. Buna karşılık erkeğin ise –yine biyolojik açıdan- yüzlerce çocuğunun olması pek ala mümkündür.Bu durumda kadının eşini seçme konusunda erkeğe göre çok daha fazla seçici olmasını açıklayabiliriz. Erkek, kadın ve çocuklarını beslemek konusunda güven ve ümit vermelidir. Bu nedenle Blackmore dişinin iyi mem kopyalayan, mem yaratan erkeği seçtiğini belirtiyor. Avcı-toplayıcı bir toplumda iyi mızrak yapan, iyi ok atan hatta gövdesini güzel boyayıp güzel dans eden erkek seçiliyor.

TOPLUMUN EVRİMİ

Genlerin canlıların biyolojik evriminde nasıl görev aldığına değindik ve toplum içindeki insanın karmaşık yapısının evrimi konusunda mem kavramının önerilmesini ele aldık. Toplumlar değişiyor, gelişiyor, onları oluşturan insanların da -biyolojik gelişim yanında- toplumsal, kültürel, ahlaki boyutları ile gelişmeleri gerekmez mi?

Bu konuda düşünmeye başladığımızda ilk olarak bazı kötümser gözlemler aklımıza geliyor. Örneğin antik Mısır’da günümüzden 2500 yıl önce yazılmış aşağıdaki satırlar bu gün de geçerli değil mi?

NE GÜNLERE KALDIK?

Eğri olan doğru kötü şeydir

Eğik tartı gibi, çarpık çekül gibi.

….

Haramiler hakem oldu:

Yoksulluğu ortadan kaldırması gereken,

yoksulluk yaratıyor.

Kenti sel bastı.

Kötülüğe ceza vermesi gerekenler,

Suç işliyor boyuna.

…

Gelecek kuşaklara ekonomi-bilgi-teknoloji gibi boyutlarda miras bırakabildiğimiz; oysa ahlak konusunda miras bırakamadığımız; her kuşağın bu anlamda yeniden başladığını söyleyebiliriz. Hatta bazı örneklerde “geriye dönüşler” bile gözleniyor. Örneğin Avrupa kültüründe din temelli savaşların yüzyıllarca geride kaldığını düşünebilirdik. Oysa 1990’larda Balkanlarda gözlenen çatışmalar bu konudaki ümitlerimizi yıktı.

İşte mem kavramının –itiraf etmemiz gerekir ki gerçeklik boyutu da olan- bu kötümser gözleme bir yanıt getirdiğini düşünüyorum.

Öncelikle gelişim sürecinin yavaş da olsa ilerlediğini gözlüyoruz. Biyolojik evrimin milyonlarca yıllık bir öykü olduğunu hatırlarsak birkaç yüz yıllık, bilemediniz birkaç bin yıllık memlerin sonuçlarının yaygın biçimde gözlenmesi beklenmemeli. Buna karşılık bazı işaretlerin olduğu söylenebilir. Örneğin yamyamlık, kölelik veya insanların aslanlara yedirilmesi gibi uygulamaları günümüzde en azından “mide bulandırıcı” bulduğumuz. İnsan hakları, kadın-erkek eşitliği gibi konularda sağlanan gelişmeler de olumlu belirtiler olarak anılabilir.

Yüksek kültürel içerikli memlerin her zaman kısa dönemde çok başarılı biçimde ve hızla yayılamayacağını biliyoruz. Barbara Cartland romanı Camus romanından daha çok okunacaktır. Madonna, Beethoven’den daha çok dinlenecektir. Kahve falı bilimsel bir çalışmadan daha çok ilgi çekecektir. Ama uzun dönemdeki kalıcılık açısından değerlendirme bambaşka olacaktır.

Karanlık bir gecede gökyüzündeki yıldızlar uzay boyutunda ne denli küçük yaratıklar olduğumuzu hepimize hatırlatır. Milyonlarca yıl önce yaşamış bir canlının fosili de zaman boyutunda ne kadar küçük bir yerimiz olduğunu hatırlatıyor. Herhalde biz çok aceleciyiz. Yalnızca birkaç bin yıllık tarihsel deneylerimiz sonucunda insanın daha ahlaklı, erdemli, namuslu, adil… olmasını bekliyoruz.

Sanırım düşünen, toplumsal ve kültürel bireyler olarak görevimiz “iyi” memlerin geliştirilmesi, yayılması konusunda çaba göstermek. Toplumda “iyi” memler yaygınlaştıkça gelecek kuşakların bireyleri de “iyi” topluma uyum sağlamak için bunları “taklit” ederek “iyi” bireyler olarak şekillenecek. Gelecek kuşaklara iyi bir miras bırakmanın, toplumsal gelişime ve kalıtıma katkı sağlamanın yolu bu.

……………………………………..

[1] DAWKINS, Richard. The Selfish Gene, Oxford University Press, 1976 (s.190-201).

[2] DAWKINS, Richard. Tanrı Yanılgısı, Çev. Tunç Tuncay Bilgin, İstanbul: Kuzey Yayınları, 2007.

[3] BLACKMORE, Susan. The Meme Machine, Oxford University Press, 1999.

TOPLUMSAL GENETİK I

Biyolojide genetik biliminin gerçek bir çığır açtığını biliyoruz. Acaba toplumlar da yaşam bilimlerinde gözlediğimiz gibi gelişiyorlar mı? Bu bence çok yaşamsal bir soru. Çünkü eğer kazanımlarımızı gelecek kuşaklara aktaramıyorsak “insanlığın” gelişmesi için pek de iyimser olamayız. Kuşkusuz teknolojik olanaklarımız artar; doğaya karşı mücadelemizde ilerleme sağlarız; daha kolay ve rahat yaşayabiliriz. Ama zaman içinde daha erdemli, namuslu, adil, ahlaklı… bireyler olmamız beklenemez.

Bilim çevrelerinde bu yaşamsal konuda, toplumsal genetik konusunda çalışmalar yürütülüyor, hatta bu konuda biyolojik genetikteki “gen” teriminin benzeri olarak “mem” terimi geliştiriliyor. Bunlara yazımın ikinci bölümünde değiniyorum. Ama önce biyolojik genetik konusunda temel bazı bilgilerimizi tazelemek istiyorum. Çünkü biyolojik genetik bilimin çok daha iyi aydınlattığı bir konu.

DNA - GEN

Sanırım genler hakkında bazı temel bilgileri hatırlayarak başlamalıyız. DNA (Dioksiboro Nükleik Asit) moleküllerinin ikili sarmal halinde dizildiğini biliyoruz. Aslında bu çok da eski bir bilgi değil. 1950’lerde ABD ile İngiltere bilim çevreleri arasında çok ilginç bir yarışma sonucunda Cambridge laboratuarlarında James D. Watson (1928-) ve Francis Crick (1916-2004) tarafından DNA’nın yapısı ikili sarmal olarak belirleniyor. Atom mikroskoplarının henüz icat edilmediği bir ortamda yorumlanması oldukça güç olan X-ışını fotoğraflarına bakarak döner bir merdiven biçimindeki moleküler yapının modelinin geliştirilmesinin Watson,  Crick ve Wilkins’e 1962 Nobel ödülünü kazandıran çok ilginç bir öyküsü var[1].

Modele baktığımızda şeker ve fosfat moleküllerinin merdivenin düşey kenarlarını oluşturduklarını, yatay basamakların ise A, T, C ve G bazlarından oluştuğunu görüyoruz. Burada ilk dikkatimizi çeken şey yatay basamakları oluşturan baz çifti moleküllerinin A-T, T-A, C-G, T-A, G-C, A-T… gibi kendinin yinelemeyen, düzenlerini kolayca yorumlayamadığımız bir yapıda dizilmeleri, diğer bir anlatımla çözmek için uğraşmamız gereken bir kod (genetik kod) içerdikleri olacaktır.

İkinci ilginç nokta ise bu bazlar arasındaki hidrojen bağlarının 2’li veya 3’lü olması nedeniyle, her zaman A’nın karşısında T, C’nin karşısında ise G yer almasıdır.

Hücrenin çoğalması sırasında merdiven basamaklarının bir fermuar gibi ortadan ikiye ayrıldığını, solda kalan örneğin A, T, C, T, G, A dizisinin karşısına sırayla T, A, G, A, C, T moleküllerinin yerleştiğini görüyoruz. Böylece bölünme öncesindeki A-T, T-A, C-G, T-A, G-C, A-T …genetik kod yeniden oluşuyor. (Burada önemli bazı basitleştirmeler yaptım. Aslında hücre çoğalması transfer RNA -Ribo Nükleik Asitlerin- görev aldığı daha karmaşık bir yapı. Ama bizim amaçlarımız açısından yukarıdaki basitleştirilmiş anlatımın yeterli olacağını düşünüyorum).

Böylece ikili sarmal DNA modeli ile hem genetik kodu saklanması hem de yeni hücrelere iletilmesi açıklanabilmiş oluyor.

DNA’lar hücre çekirdeklerinde, kromozomların içinde yer alıyor, insan hücrelerinde 23 çift kromozom var ve cinsiyeti belirleyenlerin dışında her çiftten biri anneden diğeri de babadan geliyor.İnsanın 23 çift kromozomunda 3 Milyar dolayında baz çifti var. Bu baz çiftlerinin oluşturduğu uzun dizi incelenince belirli başlangıç ve bitiş kodları ile GEN adı verilen bölümlere ayrıldığını görüyoruz. Bu anlamda insanda 23 000 dolayında gen var. Her bir gen belirli bir özellik ve işlevi tanımlıyor veya katkıda bulunuyor. Bence asıl ilginç olan yön bu genlerin yalnızca % 2’sinin aktif olması  – veya günümüzdeki bilgilerle ne işe yaradığının anlaşılması. Bildiğiniz gibi Human Genome Project (1989-2003) adlı bir proje ile insan genlerinin dizileri elde edildi. Günümüzde dizide yer alan genlerin işlevlerinin ne olduğu konusunda yoğun bir çalışma var ve her gün yeni haberler duyuyoruz. Konu oldukça karışık. Bir işlev için bir tane değil çok sayıda gen var. Örneğin koku alma konusunda farklı kromozomlarda 856 gen olduğu belirtiliyor.

Yukarıda hep insana ilişkin sayılar verdim. Farklı organizmalarda farklı sayıda kromozom, gen ve baz çifti var. Örneğin Meyve Sineğinde (Drosophila Melenogaster) 5 Kromozom ve 250 Milyon baz çifti var. Bana yine de bu sayılar insana oranla çok büyük geliyor. Bizim kodumuzun bir sinekten yalnızca 12 kat daha karmaşık olmasını pek kabul etmek istemiyorum her halde!

DNA modelinin keşfedilmesinden yaklaşık 100 yıl önce doğa bilimlerinde iki önemli kuram önerilmişti: kalıtım ve evrim. Hepimiz birçok özelliğin büyüklerimizden kalıtım yoluyla aktarıldığını biliyoruz. Gregor Johann Mendel (1822-1884) kalıtım yasalarını tanımlayarak baskın (dominant) ve bastırılan (recessive) eğilimlerin sonraki nesillere ne biçimde aktarıldığını belirlemişti [2]. Alttaki şekilde kahverengi kutuların -örneğin kahverengi saç gibi- baskın bir eğilimi; kırmızı kutuların ise (örneğin kızıl saç gibi) bastırılan bir eğilimi gösterdiğini düşünelim. Farklı genetik eğilimlerdeki ana-babaların çiftleşmesi sonucunda bu baskın (B) ve bastırılan (b) eğilimler kuşaktan kuşağa aktarılacaktır.

Charles Robert Darwin (1809-1882) de doğal seçimle türlerin nasıl doğaya uyum sağladığını; kuşaktan kuşağa değişime uğrayarak ilk halinden nasıl farklı özellikler kazandığını gösterdi [3]. (Yazımın ikinci bölümünde anacağım Richard Dawkins’in The Blind Watchmaker-Kör Saatçi ve The Ancestor’s Tale - Atalarımızın Öyküsü kitaplarının evrim konusunda yazılmış çok güzel kitaplar olduğuna değinmeden geçemeyeceğim [4], [5].)

DNA modelinin geliştirilmesi ile bu her iki kuramda açıklanan süreçlerin nasıl çalıştığını açıklamış oldu. Genetik özellikleriniz bir kod biçiminde sperm ve yumurta hücreleri ile gelecek nesillere aktarılıyordu. Yukarıda özetlenen DNA kopyalaması sırasında oluşan hatalar veya kodu bozan mor ötesi ışınlar gibi dış etkenler sonucunda de türlerde çeşitlilik-farklılık oluşuyor. Doğal çevreye daha iyi uyum sağlayan organizmalardaki “başarılı” genler, kopyalanarak, çoğalarak daha sonraki kuşaklara aktarılıp “gelişim” sağlanıyor. (Buradaki “başarı” ve “gelişim” gibi terimler çevreye uyum açısından değerlendirilmelidir. Yoksa bir karıncanın mı yoksa insanın mı daha “gelişmiş” olduğu bilimsel açıdan tartışılabilir.)

Burada “farklılıkların oluşması-seçim-başarının kalıcı olması” olarak özetleyebileceğimiz sürecin biyoloji dışında da birçok süreçte karşımıza çıktığını belirtmeliyiz. Örneğin şirketlerimize beyin fırtınası toplantıları ile birçok aykırı fikrin su yüzüne çıkmasını isteriz. Ardından bir değerlendirme süreci ile seçim yaparız ve son olarak da verdiğimiz karara dayalı bir stratejiyi, ülküyü (vizyonu), görevi (misyonu)  –en azından belirli bir süre- uygularız. Toplumların siyasal yönetiminde de farklı örgütlerin, partilerin fikir özgürlüğü içinde farklı fikirler oluşturmasını, daha sonra uygun bir seçim düzeni ile “iktidarın” belirlenmesini ve yine –belirli bir süre- bu yönde uygulamalar yapılmasını bekleriz.

Burada genlerin yol açtığı iki çağrışıma değinmek istiyorum: ölümsüzlük ve iletişim hızı.

DNA ÖLÜMSÜZ MÜ?

DNA molekülleri kromozomlar onlar da hücrelerin çekirdekleri içinde olduğuna göre hücreler ölünce, dağılınca, hele başka organizmalar tarafından yenince kuşkusuz DNA da yok olacaktır. Bu anlamda bir “ölümsüzlük” söz konusu değildir. Oysa “DNA’nın içerdiği bilgi” söz konusu olunca sorun biraz daha karışık bir hal alıyor.

Birkaç yıl önce çok popüler olan “Jurassic Park” filmini anımsarsınız. Hani milyonlarca yıl önce bir sivrisinek bir dinozorun kanını emmiş, sivrisinek bir reçine içinde çağımıza kadar korunup bu kandaki dinozor DNA’sı kullanılarak yeni dinozorlar üretilmişti. Filmin popüler olduğu günlerde yapılan bilimsel yorumları hatırlıyorum. Bilim insanları “DNA çoktan bozulmuştur” diye eleştiriyorlardı. Ben de bu eleştirileri okumuş ve filmi gerçekçi bulmamıştım. Bu gün ise pek emin değilim. Çünkü Japon bilim insanlarının ciddi ciddi bir buzulda korunmuş bir mamutun DNA’sını kullanıp yeni mamutlar üretmeye çalıştıklarını okuyoruz. Kuşkusuz iyi korunmuş büyük bir organizmada birçok genin “kurtarılmasının”, birkaç damla kan örneğinden daha kolay olduğunu da göz önüne almalıyız.

Bu aykırı örnekler –veya hayaller- bir yana bırakılırsa günümüz pratiğinde DNA’nın kendisinin “ölümlü” olduğunu söyleyebiliriz. DNA ölümlü olmakla birlikte sakladığı genetik kodu kendinden sonraki kuşaklara nasıl geçirdiğini yukarıda gördük. Bu kodun yüz milyonlarca yıl kuşaktan kuşağa geçebildiğini, “hemen hemen ölümsüz olduğunu” söyleyebiliriz. İnsan embriyosunun ilk evrelerinde   ‑örneğin‑ yunus balığı embriyosuna nasıl benzediğini hayretle gözlüyoruz.

Eğer organizma çevreye iyi uyum sağlar ve bu yönde gelişirse genlerinde kodlanan bilgiyi geleceğe aktarabiliyor.

BEYİN – SİNİR SİSTEMİ - KAS GELİŞİMİ

Bilgi iletiminde en önemli konulardan biri bilginin “yeterince doğru” aktarılması ise diğeri de “uygun bir sürede” iletilmesidir. Beyin bir düşman geldiğini anlayıp kaçması gerektiğine karar verdiğinde organizma kısa bir sürede bu komutu kaslara iletebilmeli ve kaslar da gereğini yapmalıdır. Madem bilim kurgu çağrışımlarından söz etmeğe başladım biraz daha devam edeyim. Samanyolu’na en yakın galaksi olarak Andromeda’nın adı bilim kurgu filmlerinde sıkça geçer. Hep Andromeda’dan gelen uzaylılar söz konusudur. Andomeda yeryüzüne yaklaşık 2,5 Milyon ışık yılı uzakta olduğuna göre elektromanyetik dalgalarla mesajların iletilmesi 2,5 Milyon yıl alacaktır. Oradan gelecek komutlara uyan yeryüzündeki bir yaratığın dünyaya egemen olması bu iletişimdeki süreler nedeniyle hiç de pratik olmayacaktır. Karşılıklı olarak birkaç komutun gidip gelmesi bile on milyonlarca yıl alacak, Andromeda’yı bilmem ama yeryüzündeki organizmalar, iklim, hatta jeolojik yapı bile büyük değişiklik gösterecektir. Demek ki Andromeda’lılar yeryüzüne egemen olmak istiyorlarsa komut göndermekten vazgeçmeliler. Yeryüzüne egemen olacak bir bilgisayar göndermeli ve komutları burada üretmelidir.

Bilirsiniz bir uzay gemisinin, kentin veya dünyanın egemenliğin bir bilgisayara geçmesi de bilim kurgu filmlerinin en klasik konularındandır. Bence bu konudaki en güzel örnek, bir başka bilim-kurgu klasiği Kartal Göz – Eagle Eye filmidir. Bir süper-bilgisayar (Autonomous Reconnaissance Intelligence Integration Analyst -ARIIA) cep telefonlarının, trafik ışıklarının, TV yayınlarının denetimini ele geçirip izleyiciye kâbus dolu saatler yaşatıyordu.

Yine genler konusuna dönüp bir analoji yaparsak organizmalarda genlerin çevreye uyumlu organizmalarla yeni kuşaklara geçmesi için kasların veya beynin gelişiminin önemini vurgulayabiliriz. Tehlikeli hayvanlardan kaçmak için kaslar gelişmeli, soğuk havadan korunmak için barınaklar yapılmalıdır. Ancak bu biçimde organizma yaşayabilir,  üreyebilir ve genler kodlarını gelecek kuşaklara aktarabilir.

Demek ki biyolojik gen-kalıtım-evrim çalışmaları sonucunda iyi bir kopyalayıcının (replicator) özelliklerini sıralayabiliriz:

• ·         Çok üremeli, yaygınlaşmalı,
• ·         Kendini genel olarak iyi kopyalamalı, bu arada “biraz” hata yapıp çeşitlilik oluşturmalı ve
• ·         Uzun yaşamalıdır.

Şimdi yazımızın ikinci bölümüne geçip “toplumsal gelişme ile biyoloji arasında benzerlikler var mı?” sorusu üzerinde düşünebiliriz.

………………………………………………

[1] WATSON, James. D. İkili Sarmal, Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 1993.

[2] MENDEL, Gregor. Experiments on Plant Hybridization, 1866.

[3] DARWIN, Charles. On the Origin of Species, Londra: John Murray Pub., 1859.

[4] DAWKINS, Richard. Kör Saatiçi, Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2010.

[5] DAWKINS, Richard. The Ancestor’s Tale, Londra: Weidenfelt & Nicolson, 2004.