Yedi Uyurlar

Yedi Uyurlar öyküsünü bilirsiniz. Hani şu birçok mağara için anlatılan, çeşitli kültürlerle biçimlenen, bir mağarada yüzyıllarca uyuyan gençlerin öyküsü. Samimi inanç, kötü bir güçten saklanma, uyku-ölüm-rüya gizemi, diriliş… birçok kültüre gönderme yapıyor.

Bu efsane hakkında sanırım yazılı Hristiyan kaynakları en eski kaynaklar. (Piskopos Efesli Stephen’in antik Yunanca metni 445, Piskopos Serugh’lu Jacob’un Aramice şiiri 474) Oradan başlayalım.

EFSANENİN HRİSTİYAN KAYNAKLARINDAKİ BİÇİMİ

Hristiyanları kurban eden Roma İmparatoru Decius’un (249-251) askerlerinden kaçan 7 Hıristiyan genç Efes yakınlarında bir mağaraya sığınırlar. Sığındıkları mağarada yorgunluktan uyuya kalırlar. Kendileri birkaç saat uyuduklarını düşünürken 200 yıl uyurlar. Bu arada Roma İmparatorluğunda büyük değişiklikler olmuş. Önce Milano fermanı (Edictum Mediolanense) ile 313 yılında Hıristiyanlık serbest bırakılmış, ardından İmparator Theodosius zamanında Selanik Fermanı (Edictum Thessaloniki) ile 380 yılında Hıristiyanlık İmparatorluğun resmi dini olmuş!

Bilindiği gibi “Hz. İsa’nın dirilişi” konusu Hristiyanlığın temel tartışma alanlarından biridir. Bizans’ın Ortodoks Hıristiyanlarınca “heretik” sayılan Origenism yanlıları “yeniden doğuş” kavramını daha ruhsal ve alegorik biçimde yorumlamaya çalışmış. Peygamber bile olmayan, yalnızca samimi inançlı Hıristiyanların iki yüzyıl uyuduktan sonra hep birlikte, üstelik giysileri, paraları ile uyanmaları öyküsü Bizans’ın Ortodoks Hıristiyanlarına çok uygun gelmiş ve hemen Efes’teki mağaranın üzerine bir Bazilika inşa edilip hacıların hizmetine sunulmuş.

EFSANENİN İSLAM KAYNAKLARINDAKİ BİÇİMİ

Bu efsane temel İslam kaynaklarında, öncelikle de Kuran-ı Kerim’in Kehf (mağara) Suresinde yer alıyor. İslam coğrafyasında Tarsus, Afşin, Lice, Amman… gibi birçok mağara bu efsane ile ün kazanmış. Ashab al-Kehf (mağara arkadaşları) öyküsü ana hatları ile aynı öykü, ama bence vurgulardaki farklılıklar çok ilginç. Öncelikle Hıristiyanlıkta adları bile belli olan 7 gencin  bedensel yeniden doğuşu, bir tarihsel gerçeklik olarak sunulurken; İslam yorumunda hiç de tarihsel bir gerçeklik olmayan, sayıları bile “ancak Allah tarafından bilinebilen”, imanın önemini ve Allah’ın gücünü anlatan bir efsaneye dönüştüğünü görüyoruz.

İslam kaynaklarında gençlere bir de köpek ekleniyor. Hem de gençlerin sayısını ve adlarını bilemezken köpeğin adını biliyoruz: Kıtmir. Gençler putperestlerden saklanacak bir yer ararken Kıtmir onlara katılmak ister, dile gelir ve “Ben de hak dinine iman ettim. Evet, ben sizin cinsinizden değilim, ama siz de Allah’ın cinsinden değilsiniz” der. Tabii çok güzel bir hayvan sevgisi görüyoruz. Ama diğer yandan da çok derin (benim hiç girmek istemediğim kadar derin) bir teolojik tartışmaya yol açılıyor: “acaba inanç-din cins-tür ile sınırlı olmalı mı?”

ORTA ÇAĞ SONRASI

Semavi dinlerin yayılması ile bu öykünün de yayıldığını ve farklı folklorik özellikler kazandığını görüyoruz. Örneğin Almanya’da (muhtemelen doğa gözlemlerine dayanan pagan dönemden kalma) meteorolojik folklor ile birleşmiş, 27 Haziran 7 Uyurlar Günü olarak kutlanıyor ve o gün hava nasılsa 7 hafta boyunca o durumun süreceğine inanılıyor. (“Das Wetter am Siebenschläfertag, sieben Wochen bleiben mag”). Yağışlı bir 27 Haziran, yağışlı yaza; güneşli bir 27 Haziran, güneşli yaza işaret ediyor. (Dikkat ederseniz öyküyle 7 sayısından başka hiçbir ortaklık yok).

Kelt mitolojisinde bir mağara veya adada uyuyan Kral Arthur veya İrlanda kahramanı Fionn Mac Cumhaill’in uygun vakit gelince uyanıp ülkeyi kurtaracağı yer alıyor. Örnekler çoğaltılabilir ve çok daha yakın tarihlere getirilebilir. Örneğin Washington Irving’in Rip Van Winkle uyarlamasını (1819) anabiliriz.

Kardeşlerim benim ilgimi çeken, baskı, inanç, uyku, diriliş gibi çok temel motiflerden yola çıkan bu basit öykünün, farklı inanç sistemlerinde ve kültürlerde değişik biçimler alarak binlerce yıl yaşaması. Hep farklılıklarımızı vurguluyoruz, yoksa o kadar da farklı değil miyiz?

 

Koltukta Oturarak Bir Balkan Turu

 Sıcaklar arttı, bir çoğunuz tatil yerlerine, belki de başka ülkelere gittiniz. Ben de bu sıcak günlerde birkaç Balkan ülkesinin, milletinin ve dillinin adları hakkında duyduklarımı, bildiklerimi paylaşayım dedim.

Önce kendi ülkemizden başlayayım: Türkiye. Sanırım “Türk” veya fonetik olarak ona benzer sözcükler ilk olarak Çin yazılı kaynaklarında yer alıyor (Zhou Shu, 6. Yüzyıl). 12. yüzyılın sonlarına doğru, özellikle Haçlı Seferleri sonrası Küçük Asya’yı gösteren Avrupa haritalarında "Turkye", "Turkey" ,"Turquia" gibi sözcüklerle karşılaşılıyor.

Bu arada Türkiye – Turkey kullanımı konusunda gösterilen hassasiyet ve alınganlığı da pek anlamadığımı belirteyim. Bence bu bir dil konusu. Ülkemizin adı Türkçe’de Türkiye, İngilizce’de Turkey, Fransızca’da La Tuquie, Almanca’da Dei Türkei, İtalyanca’da  Turchia…Pek çok ülke (Almanya, Germany, Deutschland) ve şehirde (Lahey, The Hauge, Den Haag) bu farklılıklar görülüyor. Dillerin ses özellikleri ve alfabeleri farklı olduğuna göre bu çok da normal. Turkey’in “hindi” ile karıştırılabileceğini düşünmek ise bence çocukça bir alınganlık.

Komşumuz Yunanlar’ın nasıl anılacağı konusunda rivayet muhtelif: Grek, Hellen, Yunan, Rum adlandırmaları var. Kendilerine Hellen, ülkelerine Hellas – hatta bizdeki Trakyalılar gibi baştaki h’yi yutarak Elen – diyorlar. Pers’ler Küçük Asya’da İon kabilesi ile savaşmış ve bu İon - Yunan sözcüğü Çin’e kadar bütün Asya’ya yayılmış. “Grekoi” Helence konuşan ve Güney İtalya’ya yerleşen bir kavim, bu nedenle Batılılar Yunanlılar için “Grek” ve türevlerini kullanıyor. Bu arada Truva efsanesindeki “dünyanın en güzel kadını Helene” ile mitolojiye göre Zeus ve Pyrha’nın oğlu olan Yunanlıların atasal figürü “Hellen”in farklı olduğunu belirteyim.

Rum ise Romalı demek. Biz tarih derslerinde Doğu Romalı diye vurguluyoruz -ve Rönesans’tan başlayarak birçok tarihçi Bizans diyor- ama o dönemdeki anlayış “Roma kenti işgal edildi, artık Konstantinapol başkent oldu, Imperium Romana devam ediyor” çizgisinde. Örneğin İznik’te yaşayanlar kendilerine Romalı diyor, Bizanslı sözcüğünü ise bir devletin yurttaşı değil, Konstantinapol kentinde yaşayan biri anlamında kullanıyor. (II. Mehmet’in İstanbul’un fethi sonrasında kendisinin ve ardından gelen bir dizi Padişahın Roma Kayseri (Sezar) unvanını kullanmasının nedeni de bu). Araplar da Anadolu ve Balkanlara egemen olan bu krallığa “Memalik-i Rum” diyorlardı. Bu anlamda Rum – Romalı kimliğinin çok geniş olduğu ve Slavca, Arnavutça, Türkçe (Karamanlılar gibi), Farsça (Mevlâna gibi) Arapça konuşulan birçok bölgeyi kapsadığı belirtilmeli. Bir başka alınganlığımıza da değineyim: Tarih kitaplarımızda Anadolu Selçuklu Devleti, hatta Türkiye Selçuklu Devleti olarak yer alan devlet, o günlerde Rum Selçuklu Devleti diye anılırdı.

Günümüz Yunanistan’ında konuşulan dil de binlerce yıl önce konuşulan antik Yunanca’dan oldukça farklı. 19. Yüzyıl başlarında Batı Anadolu’daki Rum köylüleri ile antik Yunanca konuşmaya çalışan, mitolojiden söz etmeğe çalışan romantik Avrupalıların uğradığı hayal kırıklığı çeşitli anekdotlarda yer alıyor.

Diğer Batı komşumuz Bulgaristan’ın adının kaynağı çok açık. Orta Asya – Türk – Moğol kaynaklı bir kavim (Bulgar), önce Hazar Denizinin Kuzeyi, sonra Volga kıyılarına, ardından Balkanlara geliyor. Özellikle yönetici sınıfı bir süre Orta Asya kimliğini koruyor. Ama zamanla yerel halk olan Slavlarla bütünleşiyor, Hristiyanlığın Ortodoks mezhebini benimsiyor, Kiril alfabesi kullanıyor…

Romanya etnik geçmişi çok ilginç olan bir ülke. Günümüzde Romence kelimelerin %70 den fazlası İtalyanca ile aynı. Bunu anlamak kolay, çünkü Romalılar Barbar akınlarına karşı koymaları için Latin kökenli bir nüfusu Tuna boyuna yerleştiriyor. Ama ilginç olan konu Romalıların bunu birçok yerde yapmaları, ama burada yerli Daçyalı (Daki) toplumu ile bütünleşip Latin etkisinin bu ülkede binlerce yıl yaşaması. Osmanlı, günümüz Romanya’sında yaşayanlara Ulah diyor ve Eflak, Boğdan, Erdel gibi Orta çağ Prenslikleri vasal prenslikler (client state) “beylik” olarak Osmanlı egemenliğini tanıyor. Romantizm ve Milliyetçilik akımlarının etkisiyle ve Ulah aydınlarının öncülüğünde günümüz Romanya’sı oluşuyor.

Bildiğiniz gibi Yugoslavya, 90’ların başında Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Sırbistan, Karadağ, Makedonya’ya bölündü. Daha sonra da Kosova Sırbistan’dan bağımsızlığını ilan etti. Bu süreçlerin çok sancılı ve kanlı olduğunu hatırlıyoruz, ama bu, konumuzun dışında.

Makedonya, adı tartışmalı ülkelerden biri. Devletin resmi adı “Makedonya Cumhuriyeti”. Buna karşılık Yunanistan, günümüz Yunanistan Devletinin “Makedonya” adında yerel bir bölgesi olduğunu ve “Makedonya” adının bir devlet adı olarak kullanılmasının antik Makedon Krallığının (Selanik kentini bile kapsayan, Büyük İskender’in fetihleriyle Hindistan’a dek uzanan) geniş topraklarını çağrıştırdığını belirterek Makedonya’nın Avrupa Birliğine üyeliğini yıllarca engelledi. Sonunda, ülkenin uluslararası platformlarda “Kuzey Makedonya” olarak anılmasıyla çözüm bulundu. Aslında Yunanlılar ile Makedonlar arasındaki anlaşmazlık çok eskilere uzanıyor. Antik çağda Makedonlar ya Yunanca dışında bir dil ya da çok kaba bir Yunanca konuşuyor ve Yunan kaynakları (konuşmaları anlaşılmaya her topluluğa denildiği gibi) Makedonlara “barbar” diyor. Günümüz Makedoncası ise Bulgaristan’da konuşulana oldukça yakın bir Slav dili.

Arnavutluk adını kullanan da, sanırım, tek biziz. Bu kelime Arapça kökenli olduğu halde Araplar bile Batı kaynaklı sözcüğü kullanarak “Albaniyâ” diyorlar. Latince’de “alba”, “beyaz” anlamına geliyor ve dorukları hep karlı dağlarla kaplı ülke için güzel bir isim. Kendilerine “Shqiptar”, dillerine de "shqiponje" diyorlar. Shqiponje, “kartal” anlamına da geliyor ve ülkenin bayrağında çift başlı kartal ile simgeleniyor. Kartal da yükseklerde uçan bir kuş olarak bu ülkeye çok uygun. Arnavutça Hint-Avrupa dil ailesinden, ama günümüzün hiçbir Avrupa diline benzemeyen çok zor bir dil. Ayrıca uzun yıllar Osmanlı ile yaşamış, Slav ülkeleri ile çevrili bu ülkenin dilinde çok az yabancı kelime olması da çok ilginç. (Burada tarih merakımı bastıramıyorum ve Arnavutluk ile Mısır arasındaki beklenmeyen ilişki aklıma geliyor. Ailenin en ünlü kişisi Mehmet Ali Paşa – o zamanki- Makedonya’nın Kavala kentinde doğduğu için tarihe “Kavalalılar” olarak ünlenen ailenin kökeni Arnavut. Ailenin Arnavutlarla ilişkisi yıllarca sürüyor. Öyle ki Kavalalı ailesinden Ahmet Fuad Paşa, İngiliz yönetiminin ardından, Mısır Kralı I. Fuad (1922-1936) olarak tahta çıkmasından önce Arnavutluk Kralı olmak istemiş!)

Osmanlının, Slavlara dayanarak, günümüz Avusturya’sına Nemçe, Viyana’sına Beç dediğini hatırlayalım.  “Nemçe” veya “nemec” Slavcada “dilsiz” veya “dili anlaşılamayan” anlamına geliyor. Antik Yunandaki “barbar” veya Arapların “berberi” nitelemesinde de aynı anlayışı görüyoruz: Herkes kendi dilini, “dil” olarak niteliyor ve bilmediği bir dilde konuşanları “dilsiz” diyerek ötekileştiriyor. Dil konusunda ilginç bir not da “Slav” sözcüğü ile günümüz İngilizce’sindeki “slave-köle” veya Fransızca’sındaki “esclave” benzerliği. Uzmanlar Arapların ve Doğu Romalıların orta çağda, bazı Balkan ve Doğu Avrupa halklarını köle olarak çalıştırmasını kaynak gösteriyor. Kökü Latince’de sclavus kelimesine uzanıyor ve hiç de hakaret içermiyor.

Slavlardan söz ederken bu etnisitenin Rusya, Ukrayna, Polonya, Bulgaristan, Slovenya gibi birbirinden çok uzak ülkelere, farklı kültürlere uzandığını, din ve mezhep ayrılıklarının çok önemli olduğunu vurgulamalıyız. Müslümanlara Boşnak deniyor; Hırvatça ve Slavca hemen hemen aynı dil, ama Ortodoks Slavlar Kiril alfabesi, Katolikler (örneğin Hırvatlar) Latin alfabesi kullanıyor.

Bosna-Hersek adındaki Bosna bu adı taşıyan ırmaktan kaynaklanıyor, Hersek Almanca (hertzog-dük) bir sözcük. 1878 yenilgisi ardından bu bölge Osmanlının “müstakil” bir Sancağı statüsüne geçmiş, polis gibi bazı hizmetler ise Avusturya-Macaristan İmparatorluğuna bağlanmış ve onlar da bir “dük” atamış. İşte Hersek adı buradan geliyor. (Bölge 1908’de tümüyle Avusturya-Macaristan egemenliğine geçmiş).

Benim özellikle ilgimi çeken üç nokta var:

·        Bir kavmin yerleştiği topraklar, kavim azınlık olsa veya kültürel olarak eriyip çok değişse de, o kavmin adını taşıyabiliyor. Örneğin MÖ. 6. Yüzyılın Thracian Kabilesi nerede? Ama bizim hala bir “Trakya” bölgemiz var; MS. 6. Yüzyılın Bulgar’ları nerede? Ama hala “Bulgaristan” var.

·        Adlandırmada politikanın etkisi büyük. Günümüzde kullandığımız Ülke / Millet adlarında, 18. – 19. Yüzyıldaki Romantizm ve Milliyetçilik akımlarının etkisiyle Orta Çağı unutup, antik dönemdeki Latin kültürüne dönüş isteği oldukça belirgin. Örneğin Osmanlı döneminde Trablusgarp olarak bilinen topraklar, Libya; Vilayet-ül Şam olarak bilinen topraklar, Suriye adıyla anılmaya başlanıyor. Benzer politik adlandırmalar daha önce de görülmüş: Roma İmparatorluğunun Hıristiyanlığı benimsemesinden sonra, Yahudi isyanlarından bıkan İmparator Hadrian MS. 2. Yüzyılda “Judea” olarak bilinen bölgenin adını “Syria Palestine” olarak değiştirmiş.

·        Bir diğer politik etki de -özellikle eski Yugoslavya’nın parçalanmasında gördüğümüz gibi- etnik ve din/mezhep farklılıklarının uzun süre uyuduktan sonra 20. Yüzyılda bile çok etkin olması. (Burada laikliğin önemini, Atatürk’ün vizyonunu hatırlıyoruz. Bu mektupta Balkanlarda dolaştık. Bir de Yurdumuzun Güneyine ve Doğusuna doğru gitseydik laikliğin önemini nasıl görürdük kim bilir!)

KÜLTÜR VE POLİNEZYA

 Kültür gibi, somut bir nesneye işaret etmeyen kavramları tanımlamakta zorluk çekiyoruz. Bazen “kültür unutulanlardan hatırlananlardır” gibi aforizmalara sığınıyoruz. Bazen de akarsu havzası gibi bir coğrafya teriminden ödünç alıp “kültür havzası” gibi benzetmeler yapıyoruz.

 

Geçenlerde Dünya Etnografya Müzesini gezdim (Leiden, Hollanda). Keşifler çağı ve sonrasında 16. -18. Yüzyıllarda Batılı (özellikle Hollandalı) denizcilerin ulaştıkları topraklardan, eski sömürgelerden gelen çeşitli eşyalar çok ilginçti. Hollandalı denizci Jacob Roggeven 1722’de Pasifik Okyanusunun Güneyinde, Doğu Polinezya bölgesinde varlığına inanılan mistik Güney kıtasını, Terra Australis Incognita’yı, arıyormuş. 5 Nisan günü, Hristiyanların Paskalya (Easter) bayramında, bir adalar grubuna ulaşmış ve Paasch-Eyland (Hollanda’ca Easter Adaları) adını vermiş. Rapa Nui adası da bu grupta. Rapa Nui’de 2000 yıl önce 20 metre boyunda uzun kafalı, kısa bacaklı dev insan heykelleri (Moai) dikilmiş. Bu heykelleri hatırlıyorsunuz. “Taşları nereden buldular, nasıl taşıdılar?” diye magazin soruları sorulduğunu biliriz. Neyse ki arkeologlar bunları cevaplıyor. Yüzlerce heykel atalarının ruhlarını simgeleyerek köylerine bakarken, yedi tanesi bir gün Batıdan, Pasifik Okyanusundan gelecek Krallarını bekliyormuş. (Demek ki Avrupalılar ışık Doğudan gelir – Ex oriente lux derken, Okyanusyalılar ümitle Batıya bakıyormuş.) Oysa Batıdan sömürgeciler gelmiş!  (Hollandalı denizciler adanın kıyısında dizilmiş heykelleri görünce ne kadar şaşırmışlardır, kim bilir?) Bu da bize umudun ne Doğu’da ne de Batı’da olmadığını, kendimizde olduğunu hatırlatıyor.

Yukarıda “atalarının ruhu” dedim. Ruh yine soyut ve zor tanımlanan bir kavram. Beden somut bir şey olduğu için, tüm sağlık bilimleri bu konuda çalışabiliyor, teknoloji çeşitli görüntüleme sistemleri ve aşılar geliştirebiliyor. Buna karşılık Hristiyan dünyasında sprit / soul (la liverde / l’âme), bizde ruh / can terimlerinin farkı ve içerikleri tartışılıyor. (Sanırım bu konu ayrı bir yazıda ele alınmalı. Burada oldukça kapsamlı bir tartışıma olduğuna değinip geçeyim).  İnsanın kendinde ve çevresinde olup biteni gözlemeğe başladığından beri ölümün ve sonrasının ne olduğunu merak ettiğini biliyoruz. Bence Okyanusyalıların (ve pek çok Şamanist inancın) bulduğu “ataların ruhu” kavramı belki biraz “ilkel” ama iyi ve sade bir çözüm: ölünce beden çürüyor, ama ruh yaşıyor. Hem de bizim adada ve köyde! (Sırat köprüsü yok, cennet / cehennem yok). Atalarımız bize yardım edip yol gösterebiliyor. Ama hep bizi gözledikleri için de yanlış yapmamalı ve düzeni sürdürmeliyiz (cami, imam, Cuma hutbesi / kilise, rahip, Pazar ayini yok. Olsa olsa gerektiğinde Şamana sorulabilir). Böylece hem ölüm sonrası korkutucu olmaktan çıkıyor; hem de kabilede kararlı bir düzen sağlanıyor.

Ne yazık ki Rapa Nui halkının geleceği hiç de iyi olmamış, kolonyalizm onları da etkilemiş, köle olarak satılmışlar, adaları bir hayvan çiftliği yapılmış, köylerinin çevresi dikenli tellerle çevrilmiş, Hristiyan misyonerler kültürlerini silmeğe çalışmış ve 1700’lerde birkaç bin kişi olan nüfusları kısa sürede yüze düşmüş. Son yıllarda ada halkının hakları ve yaşam koşulları konusunda gelişme sağlandıysa da Polinezyalıların eserleri artık etnografya müzelerinde.

Şamanizm deyince, yıllar önce de New York’ta Amerikan Doğa Tarihi Müzesinde gördüklerim aklıma geldi. Orada Amerikan yerlilerinin kilimlerinde, elbiselerinde, ayakkabılarındaki motiflerin, Anadolu kilimlerinde gördüğümüz yıldız, çarkıfelek, göz, su yolu, el gibi motiflere ne kadar benzediğine şaşırmıştım. (Amerikan yerlilerinin Orta Asya kökenli olduğu, motiflerin ortak Şaman inançlarını yansıttığı veya bu tür benzerliklerin tümüyle rastlantısal olduğu tartışması beni çok aşıyor. Ben yalnızca hayranlıkla seyrediyorum.)

Hepimiz yıldızlı gökyüzüne baktığımızda Dünyamızın ne kadar sıradan, bizlerin büyük evren içinde ne kadar küçük olduğumuzu bir kez daha anlarız. Ben de tarih okuyunca veya çok uzak ülkelerdeki kültürlerdeki benzerlikleri / farklılıkları izledikçe yeryüzünde de aynı küçüklük duygusunu yaşıyorum: Ne kadar küçük, kısıtlı ve önemsiz olduğumu bir kez daha anlıyorum.

POST HÜMANİZM

 Bu ay “post hümanizm” konusuna değinmek istiyorum.

Önce şu “post” önekini ele alalım. “Post modernizm”, “post truth” gibi örneklerde görüldüğü gibi bu “post” giderek yaygınlaşıyor.  Ben birçok durumda bunu zamansal bir sonralıktan çok bir iyi yönlerini koruyarak ve kazanımlarını aşma, ötesine geçme, anlamında değerlendiriyorum. Aslında Johann Gottlieb Fichte tarafından formüle edilmiş olsa da Hegel’e atfedilen diyalektik tez-anti tez-sentez aşamalarındaki “sentez” anlamında. Aksi durumda örneğin modernizmin bütün kazanımlarını görmezden geleceğiz, ki bu hiç istemediğim bir şey.

Neyse bu konuyu derinlemesine incelemeyi bir kenara bırakalım ve “hümanizme” geçelim. Bildiğiniz gibi Avrupa düşüncesinde yüzyılarca süren Hristiyan dogmasının insanı arka plana atan, hatta zaman zaman yok sayan döneminin ardından rönesans ile “Hümanizm” ışığı parlamıştı.

Hümanizm, insanı ve onun potansiyelini, bireyin değer ve onurunu, akılcı ve bilimsel düşünüşü, Antik Yunan - Latin düşünce ve sanatını yüceltmişti.

Yaşadığımız dönemde ise bu düşünce çizgisinin aşırıya götürülmesinin bazı sakıncalarını görüyoruz ve Post hümanizm gündeme geliyor. Kısaca ifade edersek Post hümanizmin, insana bir çeki düzen verme, onu tahttan indirme, haddini bildirme çabası olduğunu söyleyebiliriz.

Post hümanizm, ilk olarak edebiyat, sinema, tiyatro, güzel sanatlar gibi alanlarda, üniversitelerin beşeri bilimler (humanities) bölümlerinde görülüyor. Hümanizmin de en güçlü biçimde heykel, resim, şiir (Michelangelo, Leonardo da Vinci, Francesco Petrarca) gibi alanlarda kendini ifade ettiği düşünülünce bu hiç de garip değil. Ardından Post hümanizm, felsefe alanına taşıyor. Doğa bilimlerinden, özellikle biyolojiden, çevre bilimlerinden, iklim sorunundan çok etkileniyor.

Her şey bir yana Hümanizmin insan merkezli yaklaşımı, insanın diğer yaşam biçimlerinden üstün, biricik  ve doğadaki tek “zeki” yaratık olarak görülmesine yol açtı. İnsan, aslında doğanın kapsamı içinde bir varlık iken doğaya egemen olan -veya olmak isteyen bir varlık oldu. Çevre ve iklim sorunlarına neden oldu. Öyle ki, yaşadığımız jeolojik çağ artık Anthropocene (insan çağı) olarak niteleniyor (“The Future of Nature -Documents of Global Change”, Yale University Press, Paul Crutzen ve Eugene Stormer, 2000).

Hatta “insanlar” arasında bile bazıları öne çıkarıldı. Rönesans heykel ve tablolarda güzel/yakışıklı insanlar vardı. Daha sonra da sinema filmlerinde, televizyon dizilerinde, reklamlarda izlediğimiz genç, çok güzel/yakışıklı, iyi eğitim almış beyaz ırktan, “Batılı”, sağlıklı insanlar, -zaman içinde moda ile biçim değiştirse de- “ideal insan” modelleri oluşturdu. Böylece kendi anlayışımıza göre yeterince güzel/yakışıklı olmayan insanlar, -en azından- toplum dışına itildi. Bu türcü ve ırkçı bir bakış açısına yol açtı.

Konuyu felsefe açısından ele alırsak Hümanizm, insan söylemine çok önem verildiği için epistemolojinin (bilgi-felsefesinin) vurgulanmasına yöneldi ve felsefenin diğer dalını, ontolojiyi (varlık felsefesini) ikinci plana itti. Post hümanizm, bu yaklaşıma da karşı çıkarak ozon deliğinin, doğa katliamının, sera etkisin, biyolojik çeşitliliğin azalmasının bilimsel gerçekler olduğunu vurguluyor.

Günümüzde bir dizi etik soru ile karşı karşıyayız. Örneğin:

• Çocuk – kadın - yaşlı – engelli… hakları nasıl korunabilir?
• Çevre – iklim adaleti nasıl sağlanabilir?
• Doğa/canlı hakları ile ilgili bir hukuk sistemi kurulabilir mi?
• Hayvanlar üzerinde tıp deneylerini nasıl yapmalıyız?
• Diş dolgusu – implant – protez bacak - yapay kalp – beyinde çip… hibritleşen bu insan figürü nereye kadar gidebilir?
• İnsan genetik olarak geliştirilince ne olacak?
• Robotların, yapay zekalı makinelerin hakları olmalı mı?
• Yeryüzünü bir çöp gezegen olarak terk edip başka bir gezegenlere gidelim mi?

Ve daha bir sürü soru …

Kısacası Post hümanizm, bizi biyoloji, teknoloji, doğa ve makinelerin birbirine karıştığı bir dünyada insan olmanın ne anlama geldiğini yeniden düşünmeye davet ediyor.

 

 

CRISPR

 Biliyorum ülkemizde ve Dünyada öyle gelişmeler oluyor ki bunları hayret ve kaygıyla izlemekten dikkatimizi başka bir şeye yöneltemiyoruz. Oysa çeşitli bilim ve teknoloji alanlarında, özellikle birkaç çizgide, çağımızı etkileyen, yarınımızı şekillendirecek gelişmeler oluyor. Elektronik – bilgisayar – yazılım -  yapay zeka, uzay - astrofizik ve moleküler biyoloji – gen - genom, çizgileri bunların arasında ve ne yazık ki ülkemizde bu alanlara katkı vermek bir yana izlememiz bile çok zor.

Ben bugün moleküler biyoloji – gen - genom kapsamında, CRISPR-Cas9 teknolojisine değinmek istiyorum. Bedenimizde yaklaşık 30 Trilyon hücre olduğunu, hücre çekirdeklerindeki DNA (Deoksiribo Nucleic Acid) sarmallarında genlerin dizildiğini (gen: özel bilgi parçası) bu genlerin genom (genom: bir organizmanın genetik materyalinin tümü) oluşturduğunu ve insan genomunda yaklaşık 20 – 30 bin gen olduğunu biliyoruz. Birçok özelliğimizin anne-babamızdan bu genlerle aktarıldığını da biliyoruz. Ama bu konuda birçok bilmediğimiz de var. Bir özellik birçok gen tarafından belirleniyor ve biz tam olarak hangi genlerin özellikleri belirlediğini bilmiyoruz. Örneğin “zeka” gibi oldukça karmaşık bir özelliğin genetik yönü yüzlerce genden kaynaklanıyor ve bunlar farklı zamanlarda “aktif” oluyor.

İnsanlar on binlerce yıldır; beğendikleri tohum ve fideleri seçerek, ağaçları aşılayarak, damızlık hayvanları çiftleştirerek… bir bakıma “Tanrıyı oynuyorlardı”. Ama bunun mekanizması ve bilimsel temeli olan DNA – gen – genom öyküsünün yaklaşık 55 yıllık bir geçmişi var. 1970’lerde DNA’nın spiral yapısı gözlendi. Ardından DNA’nın bütünü ve parçaları bir bakteriden alınıp diğerine eklendi, canlılar kopyalandı, genetiği değiştirilmiş bitki ve hayvanlar üretildi. Genetiği değiştirilmiş bakteri, bitki, sivrisinek veya fare gibi canlıların genlerinin gelecek kuşaklara aktarılması sağlandı. İnsan DNA’sında genom dizimini inceleme (insan genomu – human genom) projesini 1990’da Bill Clinton ve Tony Blair’in başlatmasını hatırlarsınız belki. Clinton “bugün Tanrının yaşamı yaratırken kullandığı dili çözüyoruz” demişti. 1996’da gazetelerde Doly adında bir koyun boy göstermişti. Yapay klonlanmış (Yapay Klonlama: DNA’nın bilim insanları tarafından laboratuvarda bir hücreden alınıp başka bir hücreye aktarılması) Doly bayağı da ünlü olmuştu. Burada “yapay” sözcüğünü vurguluyorum. Çünkü “doğal” klonlama, bakterilerin çoğalması, bir bitkiden yeni sürgünler çıkması, tek yumurta ikizlerinin oluşması gibi birçok örnekte görülebilir.

Genlerimizin nasıl dizildiğini öğrendikten sonra, kuşkusuz onları değiştirme çalışmaları gelecekti. Ve CRISPR-Cas9 ile bu da oldu. Çok kısaca CRISPR-Cas9 teknolojisi, uzun DNA dizisinde belirlediğimiz genleri kesip çıkarmamızı ve yerine istediğimiz başka bir dizi parçasını yerleştirmemizi sağlıyor. CRISPR projesi de 2010’ların ortalarında başlıyor ve 2020’de öncüler Emmanuelle Charpentier ile Jennifer A. Doudna kimya alanında Nobel ödülü kazanıyor.  

Teknolojinin adı çok ürkütücü CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Rereats) ama ben yukarıda andığım Fransız bilim kadınının bir anısını seviyorum: Emmanuelle Charpentier bu konuda çalışmalar yapmak üzere İsveç’deki bir laboratuvara gidiyor. Bekleneceği gibi İsveç, onu kar altında karşılıyor. E. Charpentier karda yürürken çıkan krisp – krisp sesine dayanarak geliştirdikleri teknolojiye CRISPR adını veriyor!

Genlerle oynayıp istediğimiz değişiklikleri güvenli biçimde yapabilirsek önümüzde geniş ufuklar açılacak. Örneğin

·         Yoğurt-peynir-bira-şarap yapımında bakterilerin etkin olduğunu biliyoruz. Bu bakterilerin genleri ile oynayarak yeni lezzetler yaratabilir, plastikleri-çöpleri yedirtebilir, yakıt üretebiliriz,

·         Fibrozis, Anemi, Talasemi, Huntington… gibi genetik hastalıklardan kurtulabiliriz,

·         Kanser, HIV/AIDS. Tüberküloz, Alerji, Viral Enfeksiyonlar, Enflamatuvar sorunlar… gibi genetik olmayan hastalıklara karşı bağışıklık geliştirebiliriz,

·         İnsan embriyosundaki genlere müdahale ederek istediğimiz özellikte (örneğin yeşil gözlü ve siyah saçlı) veya çeşitli açılardan olağanüstü güçlü (örneğin büyüyünce çok hızlı koşacak) bebekler tasarımlayabiliriz,

·         Genlerin bir zamanlama düzenine sahip olduğunu, belirli bir anda etkin olmaya başladıklarını (örneğin ergenlik); belirli bir anda etkinliklerini yitirdiklerini (örneğin yaşlılık) biliyoruz. Belki de genleri kesip biçerek yaşlanmayı durdurup bin yıl yaşayabiliriz!

Kısacası hayal gücünün bizi taşıyacağı sınırsız bir evren var. Çok da hayal gücü demeyelim. Çin’de bir araştırmacı -yukarıda tasarımlanmış bebek olarak nitelediğim biçimde- insan embriyosuna müdahale edip bağışıklık düzeyi çok yüksek iki bebeğin doğmasını sağlamış. Embriyoya müdahale suçundan hüküm giymiş, ama tahliye olduktan sonra genetik kan hastalıklarının tedavisi konusunda çalışıyormuş. Yani cin şişeden çıktı bile!      

Gen konusundaki bu uygulamaların bir güzel tarafı da giderek kolaylaşmaları, sürelerinin kısalması ve ucuzlamaları. Maliyetleri zamanla artan ve süreleri uzayıp giden projelere çok alıştık. Burada durum tersine! Evde CRISPR deneyi yapmanızı -kuşkusuz insan üzerinde değil, bakteriler üzerinde- sağlayan kitler 150-170 dolara satılıyor!

Birçok yeni teknolojide olduğu gibi burada da pek çok sorun var. Önce etik konular akla geliyor. Örneğin bir genetik silah yapıp, birkaç kuşak içinde yeryüzündeki tüm zencilerden kurtulabiliriz(!) Yukarıda andığım J. A. Doudna bir gece kabus görüyor ve Hitler kendisine tekniğin olanakları konusunda sorular yöneltiyor. Ayrıca yanlışlıklar da olabilir. Ne de olsa her şey bu konudaki videoların animasyonlarında gösterildiği gibi güzel ve kolay olmayabilir. Ya yanlış genleri kesersek?

Teknik ve etik konuları tartışmak beni aşıyor. Yalnızca bu ilginç alandaki gelişmelere dikkat çekmek istedim. Beni asıl üzen nokta ise hızla günlük yaşamımıza giren ve girecek olan bu gibi teknolojik gelişmelerin uzağında kalmamız. 

 

Mitolojiden Demokrasiye

 Bu günlerde krizler yaşamımızı ve düşüncelerimizi alt-üst ediyor. Gerek yurdumuzda gerekse uluslararası boyuttaki kaygı verici birçok gelişme bizi “demokrasi” kavramı üzerinde yeniden düşünmeye itiyor. Ama madem “mitolojiden demokrasiye” dedik, mitolojiden başlayalım.

Antik Yunan Mitolojisinde yer alan öyküde kayalık sahili olan bir ada varmış. Denizciler bu adanın yanından geçerken siren adlı deniz kızlarının söylediği çok güzel şarkılarla büyülenip gemilerinin kontrolunu kaybeder ve kayalara çarpıp boğulurlarmış. Bu adaya yaklaşan Odysseus bu güzel şarkıları dinlemek, ama gemisinin kayalarda batmasını önlemek için adamlarına kendisini gemi direğine sıkıca bağlamaları ve başka herkesin de kulaklarını tıkamaları talimatını vermiş.

İşte Kardeşlerim, burada demokrasiye geliyoruz, demokrasinin çalışması için yürütme erkinin yasa, kural ve kurumlarla sıkıca denetlendiği (direğe bağlandığı) bir sistem kurulması gerekiyor. Aksi durumda yönetici(ler) yönetimin sağladığı büyük olanakların sesine uyup gemiyi kayalara sürebiliyor.

Sanırım demokrasi, kolay tanımlanamayan, kökleri antik çağlara kadar uzanan, çok farklı biçimlerde uygulanan ve bir kavram olarak içselleştirilmesi gereken bir konu.  Belki de neyin demokrasi olmadığını düşünmek daha kolay. Monarşi, aristokrasi, otokrasi, totaliterlik, despotizm, diktatörlük, oligarşi, plütokrasi, popülizm … gibi kavramların da sınırlarını çizilmesi zor, ama daha da önemlisi demokrasiden bu yönlere sapma olunca, bu sapma açıkça görülebiliyor

Demokrasi kavramı insan hakları, düşünce – ifade - gösteri özgürlüğü, hukukun üstünlüğü gibi kavramlarla genişletilebilir ama özünde halk egemenliğine dayanıyor. (Halkın, halk tarafından, halk için yönetimi -  Government of the people, by the people, for the people, Abraham Lincoln, Gettysburg 1863).

Kökleri Platon ve Aristoteles’e kadar uzanan ve John Locke tarafından 17. Yüzyılda geliştirilen “Erklerin Ayrılığı Doktrini” kapsamında Montesquieu’nün, hükümet kurumlarında yasama, yürütme ve yargı erklerini tanımladığını ve bu erklerin ayrılığını savunduğunu biliriz (Yasaların Ruhu – De l’esprit des lois, 1748).

Siyaset Bilimcileri halka karşı sorumlu ve hesap veren bir yönetim sisteminin kurulması için yürütme erkinin sorumluluğunu düşey ve yatay olarak gruplandırıyorlar. Düşey sorumluluk, yasal olarak temsil ettikleri halka karşı tanımlanıyor ve özgür ve dürüst seçimler, referandumlar, plebisitler ile sağlanıyor. Ayrıca kamuoyu araştırmaları ve anketler de geri besleme sağlıyor. Bu düşey ilişkide halkın karar alma süreçlerine katılımının sağlanması, kamunun çok kademeli bir yapı içinde örgütlenmesinin gerekliliği ve ilişkinin yönünün aşağıdan yukarıya doğru olmasının önemi vurgulanıyor. İlişkinin yönü konusunda ilginç bir örnek Antik Yunan uygarlığı döneminde yaşanmış. Platon çok yetkin bir felsefeci olarak ünlenmesi üzerine Sicilya’nın Syracusa halkı Platon’u “Filozof Kral” olarak kenti yönetmeğe çağırmış. Platon Syracusa’ya gidip kendi düşündüğü ve iyi olduğuna inandığı bir yönetim sistemi kurmuş. Kurduğu sistemi pek bilmiyoruz, ama kent halkının ne istediğine hiç önem vermemesi büyük bir huzursuzluğa, hatta ayaklanmalara yol açmış ve Platon, bir yıl içinde Syracusa’dan kaçıp canını kurtarmış. Günümüze dönersek, Avrupa Birliği kuralları kapsamında anılan kademeli idari sistem ve yerel yönetim koşulunun düşünsel temelinin bu düşey ilişkide olduğunu söyleyebiliriz.

Yürütme erkinin yatay sorumluluk ilişkisinde ise yargı, yasama, siyasal muhalefet, basın – yayın organları, yolsuzluğu önleme – mali denetim kurumları, sivil toplum kuruluşları, merkez bankaları, sendikalar, odalar, üniversiteler, … diye uzayıp giden uzun bir liste var.

Çağımızda bu konuda gözlenen gelişmeleri çok kaygı verici buluyorum. Daha önce demokrasi karşıtı olduklarını açıkça belirten otoriter liderler vardı. 21. Yüzyılda ise popülist liderler demokrasiden yana olduklarını ısrarla belirtiyor, ama yürütme erkini ele geçirdikten sonra, yukarıda değinilen düşey ve yatay sorumluluk ilişkilerini birer birer yok ederek sistemi çalışamaz duruma getirip giderek otoriter – totaliter bir yönetime yöneliyorlar. Otokratların sokaklarda tanklarını yürüttüğü darbeler geçmişte kaldı. Artık darbeler adalet, güvenlik, muhalefet veya medya gibi erkleri yöneterek ve “özgürlük”, “milli irade” gibi kavramları kullanarak yapılıyor. Bu durum da daha dikkatli olmamızı gerektiriyor.

Dilerim ki halkımız Odysseus gibi kendinin direğe bağlanmasını isteyen bir yürütme erkini seçer ve bizler de çağdaş yönetime doğru ilerleyen bir ülkede yaşarız.

 

 

 

Liberalizm Üzerine

Bugün sizlerle “liberalizm” üzerine bazı kuşkularımı paylaşmak istiyorum. Liberalizm, zaman içinde “neoliberalizm” veya “libertanizm” gibi kalıplara bürünse de temel ilkeleri açısından güncelliğini koruyor. Hem ABD hem Avrupa’da geniş halk kitlelerinin huzursuzluğunun arttığı, kurulu düzene karşı olan politik eğilimlerin güçlenip yeni bir siyasi düzene yönelindiği günümüzde, bu konuyu bir kez daha düşünmek gerekiyor.

Orta çağdan beri Avrupa’da kralların, derebeylerinin, kilisenin baskısına karşı “insanı” öne çıkaran eğilimler gelişiyordu. Ama klasik anlamda liberalizmin 17 ve 18. Yüzyılda tanımlandığı söylenebilir. John Locke konuyu daha çok toplumsal ve düşünsel açıdan ele almıştı (Yönetim Üzerine İki Tez - Two Trearatises of Government, 1689). 18. Yüzyılda Vincent de Gournay tarafından dillendirilen “laissez faire, laissez passer” (bırakın yapsınlar, bırakın geçsinler) sloganı yayıldı. Adam Smith, ekonomik yönü vurguladı ve “invisible hand” (görünmez el)in (serbest pazarın) bir denge oluşturup yanlış giden bir şey varsa düzelteceğini savundu (Milletlerin Zenginliği – Wealth of Nations, 1776). Bu görüşler özellikle İngiltere’de ve ABD’nin kuruluşunda benimsendi.

19. Yüzyılda kapitalizmin vahşi biçimde uygulandığını, kapital sahibi güçlü bireylerin, toplumun işçi – kadın – çocuk gibi zayıf kesimlerinin emeğini sömürdüğünü ve marksizmin yeşerdiğini görüyoruz.   

20. yüzyıl başında Dünya Savaşları, 1929-30 krizi ve bu krizden çıkmak için uygulanan Keynes’ci politikalarla devletin talep artırma yöntemleri liberalizm tartışmalarını arka plana attı. II. Dünya Savaşı sonrasında da Batı dünyasında büyüme ve refah devleti uygulamaları sürdü. 1970’lerde petrol fiyatlarındaki artışın tetiklediği ekonomik kriz, liberal ekonomiyi yeni bir yapı içinde gündeme getirdi. 1980’lerde Batı dünyasının (Thatcher – Reagan) “neoliberalizm” uygulamalarıyla liberalizm yeniden güdeme geldi. Özelleştirmeler yapıldı, birey öne çıktı. (“Toplum diye bir şey yoktur. Erkek, kadın bireyler ve aileler vardır -  There is no such thing as society. There are individual men and women and there are families." Thatcher, 1987).

Ama işler pek de iyi gitmedi. 2007-8’de ABD’de emlak balonunun patlaması ile başlayan kriz yayıldı ve çeşitli boyutlarıyla günümüze kadar uzandı. Büyümenin sınırlı kalması, sosyal devlet uygulamalarına son verilmesi, geniş halk kitlelerinin kemer sıkmaya mecbur bırakılması; buna karşılık merkez bankalarının özel sektörü kurtarmaya çalışması her ülkede eşitsizliği artırdı. Ve günümüzde ekonomik, siyasal, transatlantik, çevre, iklim… gibi birçok boyutu olan çoklu kriz içinde yaşıyoruz.

Liberal düşüncedeki bireyin ve haklarının öne çıkartılması, başkasını kısıtlamadıkça herkesin istediği gibi yaşaması, düşünmesi, inanması, davranması, liberal demokratik ortamdaki insan hakları ve ifade özgürlüğü… olumlu gibi görünüyor. Ama bireyler arasında ekonomik ve toplumsal farklılıklar büyüdükçe, oluşturulan “serbest” ortamda güçlünün güçsüzü ezmesine nasıl engel olunacak?  Bu “bireysel” yaklaşım, “toplumsal” bir varlık olan homo sapiens sapiens’in dayanışma, adalet ve ahlak gibi temel duygu ve ilkeleri için ne kadar uygun?

Liberal bireyin dogmalara, bağnazlığa saplanması durumunda bu eğiliminin giderek yayıldığını görüyoruz. Örneğin bir komplo teorisine inananlar başka komplo teorilerine de inanıyor. Bir dinsel dogmaya inanan, -o dinle hiç ilgisi olmasa da, aşı karşıtlığı, kendi ırkının üstünlüğü gibi- bir sürü bağnaz inanca kolayca yöneliyor.

Ekonomik sorunların toplumsal - siyasal sonuçları da oluyor. Az gelirli kitlelerde huzursuzluğu artırıyor ve popülist liderlerin yolunu açıyor, demokrasiden, uluslararası düzlemde adalet – vicdan gibi ilkelerden uzaklaşılıyor. Kısacası zor günler yaşıyoruz.

Gramsci’nin dediği gibi, “eski dünya ölüyor ve yeni dünya doğmak için mücadele ediyor; şimdi canavarların zamanı”.

İşte bu ortamda liberalizmin yenilenmiş bir biçimde karşımıza çıktığını görüyorum. Düşüncelerimi sizinle paylaşmamın, sizleri de düşünmeye ve düşüncelerinizi paylaşmaya çağırmamın nedeni de bu!

Bir yandan toplum içindeki bireyin, özgürce kendini geliştirmesini; diğer yandan sömürülmeden, yoksulluğa mahkum olmadan, eşitsizliğe uğramadan yaşamasını sağlayacak sistemi nasıl kurabiliriz? Sanırım yine akıl ve bilim yolumuzu aydınlatmalı.

 

 

Ekonomi - Fen Bilimleri

Genel olarak toplum bilimlerinin fen bilimlerinden oldukça farklı olduğunu biliyor ve tarih, sosyoloji gibi alanların fen bilimlerinden çok farklı olmasını yadırgamıyoruz. Oysa konu ekonomi olunca sanki bir fen biliminden söz ediyormuşuz gibi değerlendiriyoruz. Sanırım ekonomi kitaplarındaki modeller, eğriler, formüller, sayılar… bizi etkiliyor ve -en azından benim bildiğim- üniversitelerde “tek doğru” öğretiliyor ve toplumda da “tek doğru” çerçevesinde tartışıyoruz. Bu çelişki benim hep ilgimi çekti.

Fen alanındaki gelişmelerin toplumun gelişimine çok önemli katkılar sağladığını gördük. Eğer ekonomi de fen alanı içinde olsaydı, ekonomi politikalarında “doğru ve yanlış” belirgin olur ve -bundan da önemlisi- toplumun ekonomik sorunlarına “bilimsel” bir çözüm bulması beklenebilirdi.

Geçenlerde bu konuda ilginç bir kaynak ile karşılaştım ve yeniden biraz öğrendim / düşündüm. Burada yalnızca iki noktaya değinmek istiyorum.

1)        Toplum, ekonomi konusunda, doğru veya yanlış haberlerden etkileniyor ve ekonomi, uzmanların öngördüklerinden (bilimsel modellerden, geçmişteki örneklerden, ekonominin “yasası” olarak bilinenlerden) farklı davranıyor.

Çok güvenilir bir ekonomi uzmanının bilimsel bir modeli çalıştırarak “önümüzdeki hafta ABD Dolarının değeri yükselecek” dediğini düşünelim. Birçok kişi Dolar almak isteyecek, talep artınca da Doların fiyatı yükselecek. Uzmanın modelinin girdilerinde bu talep artışı olmasa da adeta “kehanet kendini doğrulayacaktır”.

Bazı durumlarda gelişme ters yönde de olabilir. Örneğin güvenilir bir trafik uzmanı, yine bilimsel bir modelin çıktısı olarak “yarın saat 17:00 dolayında İnönü Bulvarında büyük bir trafik yoğunluğu olacak” dediğinde, araçlar o bulvarı kullanmazsa trafik tıkanmayabilir.

Oysa örneğimizi fen bilimlerinden, fizik alanından, alır ve “sabit bir hacim altında bir gazın basıncı sıcaklıkla doğru orantılıdır (Gay-Lussac Yasası)” dersek bu her zaman – güvendiğimiz uzman ne derse desin- geçerlidir. Çünkü gazın insanların ne dediğinden haberi bile yoktur.

2)        Diğer bir farklılık da aynı ekonomik olguya, farklı bakış açıları ve dünya görüşleri ile bakıldığında, farklı yorumlar yapılabilmesidir.

Bu konuda örnek olarak temel ürünü pirinç olan, köylülerin açlık sınırında yaşadığı yoksul bir köyü ele alalım. Ürünün bol olduğu yıllarda pirinç fiyatının 10 lira/kg, ürünün az olduğu kıtlık dönemlerinde fiyatın 20 lira/kg’a çıktığını varsayalım. Şimdi bu köye zengin bir adamın gelip depolar yaptığını, ürünün bol olduğu yıllarda 10 liradan pirinç alıp depoladığını; ürünün az olduğu yıllarda ise depoladığı ürünü 15 liraya sattığını düşünelim.

Bir bakış açısıyla, ürünün az olduğu kıtlık yıllarında pirinci 20 lira/kg’dan satamayan köylünün büyük zarara uğradığı, belki de açlıktan ölecekleri, depo sahibi adamın çok zararlı bir iş yaptığı söylenebilir. Diğer bakış açısıyla ise pirinç fiyatının 10-15 lira/kg bandında kaldığı, fiyat istikrarına büyük katkı sağlandığı ve depo sahibinin çok yararlı bir iş yaptığı söylenebilir.  Burada depoları çiftçi kooperatifinin veya kamunun yapması gibi hiçbir çözüm önermiyor, olayın aynı olduğuna, yalnızca bakış açısının, verilen önceliğin, dünya görüşünün – kısacası “felsefenin”- farklı olması nedeniyle yorumların da zıt olduğuna dikkatinizi çekiyorum.

Oysa yine fiziğe dönersek gazın sıcaklığını ölçen bilim insanının “felsefesi” ne olursa olsun aynı hacim-sıcaklık ilişkisini ölçüp Gay-Lussac yasasını doğrulayacaktır.

Pekiyi ekonominin toplum bilimi olması, fen bilimlerinden çok farklı olması sonucu bizi nereye götürecek?

• Tıpkı felsefe derslerinde, örneğin, Kant’ın Spinoza’dan üstün olmadığını anlattığımız gibi, ekonomi eğitiminde de öğrenciye “tek doğru” olmadığı anlatılmalı, farklı ekonomik sistemler gösterilip tartışılmalı. (Burada özgür olan, bağnazlıktan uzak bir üniversite gereksinimine geliyoruz.)
• Toplumların da farklı ekonomik sistemleri tam bir demokrasi içinde tartışmalarını, önceliklerini belirlemelerini, bilinçli seçimlerini yapmalarını sağlamalıyız.