FRANSIZ RESMİNDE MODERN DÖNEM İZLERİ

 Bazen bir şeyi anlatmaktansa onun tersini anlatmak daha kolaydır.  Ben de Modern Dönem başındaki Fransız resmine, Modern Dönem öncesinden bir Rococo resimle başlayabilirim. Fragonard’ın “L'escarpolette” tablosunda (1767) bir aristokratın mutlu ve şımarık kızı ne kadar da mutlu. Salıncağını bile kendisi sallamıyor, bu iş için bir uşak görevli! Çalıların arasında saklanan bir sevgilisi var. Ayıp bir şeyler görmüş, işaret ediyor. Bahçenin bu köşesinde o kadar gizli işler yapılıyor ki soldaki heykel bile “sus” diyor. Yüzlere bakın porselen bir güzellikten sorumsuzluğun ve sorunsuzluğun verdiği mutluluk fışkırıyor.

 Modern Dönemde bu yaşama ilk tepki “neo-klasik” üslupla geldi ve Yunan – Roma mitolojisinden ilham alındı. David’in “Le Serment des Horaces” tablosu (1784) çok sade ve geometrik. 

Dorik sütunlarla belirgin olarak üç bölüme ayrılmış. Savaşa gidenler, yemin ve yas. Tablonun odağına kılıçlar ve yemin yerleştirilmiş. Tablo bir Roma efsanesinden yola çıkıyor. Roma henüz bir kent-devlet iken komşu Alba-Longa kenti ile savaşıyor. Yüzlerce, belki de binlerce insanın kanının dökülmesini önlemek için iki taraftan yalnızca üçer savaşçının savaşmasına karar veriliyor. İşte tablodaki Horatius kardeşler ölünceye dek Roma’yı savunacaklarına yemin edip savaşa gidiyorlar. Sağda eşleri, sevgilileri büyük bir üzüntü ve çaresizlik içinde. Tablonun sağ köşesinde ağlayan genç kadın Camilla var, Horatius’ların kız kardeşi aynı zamanda Alba-Longa adına savaşacaklardan birinin eşi. Kısacası tam bir trajedi.

Bizim açımızdan tablonun vurgulanacak yönü resimde “sorumluluk”, “vatan”, “fedakârlık” gibi kavramların gündeme gelmesi. Bu dönem öncesinde insanların din-mezhep veya bir asilzade için, birçok zaman bir cins “paralı asker” olarak, savaştığını biliyoruz. Katolik oldukları için Hugenotlara saldırdılar; Habsburg veya Hanover hanedanı adına savaştılar. Şimdi bir “vatan” kavramı oluştu.

 Kuşkusuz bu coşkulu ve romantik vatan sevgisi Fransa için geçerlidir; “başkalarının vatanına saygı” duyulmasını gerektirmez! Avrupa dışı gündeme gelince “Orient, Levant” denir ve orada kurallar başkadır. Zaten kapitalist sistem de Lenin’in deyimiyle emperyalizm aşamasına gelmiştir.

Oryantalizm bloğumun başka bir sayfasında ele aldığım için Fransız resmini incelemek istediğim bu sayfada Ingres ve Delacroix’nın resimlerinin Batı'nın oryantalist yaklaşımının en belirgin örnekleri olduğunu anmakla yetineceğim.

 Doğu’yu bırakıp Avrupa’ya ve yeniden “vatan”, “vatanseverlik” kavramlarına dönelim. “Vatanseverlik” duygusu Romantik resim akımın çok işlediği bir duygu. Parlak renkler, kıvrımlı çizgiler, duyguyu dışa vuran ifadeler. Delacroix'nın “La Liberté guidant le peuple tablosu” birçok tarih kitabında 1789 Büyük Fransız Devriminin anlatıldığı sayfada yer alır. Hatta bazı kitaplarda -Jeanne d’Arc’ın 1400’lerde yaşamasına rağmen- Jeanne d’Arc sayfasında bile görülür. Ama aslında 1830 ayaklanmasını gösterir. Fransa’da 1789’u 1830 ayaklanması, Marx’ın “Komünist Manifestosu” ile eş zamanlı 1848 ayaklanması, 1871 Paris komünü izler. Fransa’da büyük toplumsal sarsıntılar içinde cumhuriyet, krallık, yeniden cumhuriyet, yeniden krallık sarmalı yaşanır.

Resimde güzel Marianne’dan gözlerimizi alabilirsek diğer figürlerle tüfekli aydınların, işçilerin, hatta tabancalı çocukların kentin barikatlarındaki birlikteliğini ve büyük coşkusunu görebiliriz.

 GUSTAVE COURBET (1819-1877)

Romantizmin abartmalı duygusallığına bir tepki olarak gerçekçi-realist üslubun gelişmesi kaçınılmazdı. Büyük gerçekçi olarak Gustave Courbet’yi ele alabiliriz. Courbet politik olarak oldukça aktif bir sosyalistti. Yaşamı Fransız politik ortamının iniş-çıkışlarını izledi. Parlak günlerinde çok ünlü olduğunu, ödüller ve madalyalar aldığını, Paris Komününde görevli olduğunu; ardından hapse düştüğünü, sürgünde öldüğünü belirtmeliyim.

 Bekleneceği gibi onun gerçekçiliğinde konunun,  İngiltere’de Millais’de gördüğümüz gibi Hristiyanlık olmadığını işçiler-köylüler olduğunu görüyoruz. “Les Casseurs de pierres-Taş Kıranlar” tablosunun (1850) ne yazık ki elimizde yalnızca bazı reprodüksiyonları var. Tablo İkinci Dünya Savaşında bir Alman bombardımanında yok olmuş.

Courbert’nin ailesi küçük bir kasabada, Ornan’da yaşıyor. “Un enterrement à Ornans - Ornan'da Cenaze töreni”  tablosunda (1855) toprağa verilen Courbert’in dedesi. Tablodaki bütün kişiler, papaz, komşular, büyük anne hep gerçek kişiler. Bu tablo 3mx10m gibi devasa bir boyutta yapılmış. İlk tepki de buradan geliyor: “Tanınmamış bir köylünün cenaze töreni için bu kadar büyük bir tablo yapılır mı?”

Bir kere geleneksel resimde “torağa verme” denince akla Hz. İsa geliyor. Efsaneye göre çarmıhtan indirilip havariler tarafından toprağa veriliyor. Bir süre sonra mezar açıldığında bedenin yerinde olmadığı, göğe yükseldiği görülüyor. Bunları gösteren çok tablo var. Örneğin Badalaccio’nun “Deposizione di Cristo” tablosuna (1610) bakalım. Her şey bir yana toprağa verilen bir peygamber. Havarilerin yüzlerinde büyük bir acı okunuyor. Hz. Meryem ve Mecdelli Meryem (Maria Magdalene) ayakta bile duramıyorlar.

 Oysa Courbert’in tablosunda hüzün var ama gerçekçi bir boyutta. Ne de olsa toprağa verilen bir peygamber değil, yaşlı bir köylü. Törene gelenlerin tozlukları çamurlu. Hatta bir köpek bile gelmiş! Kendi aralarında konuşan köylü kadınlar var.

.Courbert kendine ilişkin konularda da çok gerçekçi. “L’Atelier du peintre - Ressamın Atölyesinde” tablosunda (1855) kendini çizmiş. Courbet’nin yaptığı resmi yalnızca bir çocuk ve çıplak bir model izliyor. Tablonun solunda her sınıftan insan var. Her halde çıplak model “akademik” resmi simgeliyor ve Courbet ona arkasını dönmüş, manzara çiziyor. Tablonun soluna ise Coubertin çevresinden bir dizi sanatçı-düşünür yer alıyor. Baudlaire, George Sand, Proudhon… Resmin solunda ise yine çeşitli sınıf ve zümrelerden halk var. Yine tabloda köpekler de unutulmamış.

“Neden klasik ressamlar gibi çıplaklar çizmediği” sorulunca lezbiyen tablosu yapmış. “Le Sommeil - Uyku” veya “Uyuşukluk ve Şehvet” gibi isimlerle tanınan bu resimde (1866) de görüleceği gibi Courbet muhafazakâr kesime adeta bir savaş açmış. “L’origine du monde” (1866) gibi bu tablodan çok daha müstehcen tablolar da yapmış. Kısaca Coubert’in bazı tablolarının 150 yıl sonra günümüz Türkiye’sinde fazla “müstehcen” bulunacağını ve sergilenemeyeceğini söyleyebilirim.

18 ve 19ncu yüzyıllarda Fransa’da resim sanatının çok geliştiğini ve özellikle Paris' in toplumsal yaşamında çok önemli bir yer tuttuğunu biliyoruz. Sanat otoritelerinin beğenisi deyince de aklımıza “Salon” geliyor. Her yıl Paris’te Académie des Beaux-Arts - Güzel Sanatlar Akademisi yılın en güzel tablolarını kısaca Salon diye anılan sergide izleyiciye sunardı.  Bekleneceği gibi Coubert’in resimleri Akademi üyeleri tarafından beğenilmedi ve Salona alınmadı. Yaşadığı dönemde de çok ünlü bir sanatçı olarak Coubert kendi özel sergilerini açtı.

EDUARD MANET (1832 - 1883)

Coubert’ten sonra da yenilikçi ve isyankâr bulunan resimlerin Salon için başvuruları reddedilmeğe devam etti. Reddedilen resimler ise “Salon des Refusés” olarak anılan bir sergide sergilenmeye başlandı ve genellikle kentsoyluları, aristokratları, din çevrelerini çok rahatsız etti.

İşte bu reddedilen resimlerin -belki de- en ünlüsü Eduard Manet’nin “Le déjeuner sur l'herbe-Kırda Yemek” tablosudur (1863). Kır manzarası içinde çıplak kadın resmin klasik konularından biri. Ama bu resimde bizi rahatsız eden bir şeyler var. Öncelikle erkekler giyimli ve kadınlara aldırmaz bir pozda sohbet ediyorlar. Öndeki çıplak kadın aldırmaz hatta küstah bir pozda adeta “ne bakıyorsun” der gibi bize bakıyor. Çıplaklığından hiç de utanmış gibi değil.  (Bu küstah bakışa bir daha döneceğim. )

Oysa klasik çıplak biraz utangaçtır, çevresinde başkaları varsa, onlar da bu durumdan utanırlar. Boticellinin Venus’üne bakalım (Nascita di Venere, 1486). Venus utangaç, çevresindekiler de biraz sonra üzerini örtecekler. Bereket Boticelli bu doyumsuz güzellik örtülmeden resmi yapmayı başarmış!

Yine Manet’nin tablosuna dönersek, buradaki çıplak bir tanrıça değil. Utanmadığı gibi pek güzel de değil. Göbeğinde bir kat bile çizilmiş. Sonuç olarak Manet’nin resminde diyebiliriz ki iki çapkın genç, belki de Üniversite öğrencisi iki fahişe tutmuş, soymuş, karşısına geçmiş sohbet edip bir şeyler atıştıyor.

İkinci kadın da ilginç.  Akarsuda ayaklarını yıkıyor. Bu iş Hristiyan kültüründe hemen vaftiz çağrışımı yapıyor. Ayrıca pek dikkati çekmese de tablonun üst kısmında uçan bir kuş var. Yine Hristiyan geleneğinde Vaftizci Yahya, Hz. İsa’yı vaftiz ederken, kutsal ruhu simgeleyen güvercin onları gözlüyordu.

Son olarak şunu sorayım: “Öndeki delikanlının pozu da garip değil mi? Bir yerden hatırlıyor musunuz?” Evet, Vatikan’da Sistine Şapel’in tavanındaki ünlü Fresk’de, Âdemi bu pozda çizmiş Michelangelo.

 Sonuç olarak kırdaki bu yemeğin pek de “masum” olmadığını, kentsoylu ahlakın ikiyüzlülüğüne bir tokat olarak tasarlandığını söyleyebilirim.

Şimdi de Olympia’ya bakalım (1863). Öncelikle o dönem Paris’inin ünlü hayat kadınlarının Athena, Afrodit, Venüs, Nyks gibi mitolojik isimler aldığını biliyoruz. Manet çizdiği figüre antik Yunancadan “kent-olympia” adını vererek yarattığı karakterin tüm Paris’i kapsamasını sağlıyor.

Bu kez Manet’nin nereden esinlendiği hiç tartışılmayacak kadar açık. Esin kaynağı Tiziano’nun Venere di Urbino (1538) tablosu. Öyle ki yalnızca Venüs’ün pozuna değil, ayakucundaki masum köpeği arka plandaki figüre de bakın.

 Olympia’da çizilen figür de bir güzellik tanrıçası değil, müşteri bekleyen bir fahişe. Kısa boylu, büyük kafalı. Boynuna ayakkabı bağı gibi bir kolye bağlamış, ayaklarında terlikler. Resmin izleyicisine yönelmiş o küstah bakışı burada da görüyoruz. Tiziano’nun masum köpeği, huysuz kara kedi olmuş, zenci hizmetçi herhalde bir hayranından gelen çiçeği gösteriyor. Ama Olympia hiç oralı değil.

Bu iki tabloda gördüğümüz küstah bakışın, resimleri isleyen kentsoyluların sahte ahlak görüntüsüne yöneldiğini söyleyebiliriz. Manet adeta izleyiciye “namuslu-ahlaklı görünen ey kentsoylular, ben sizin metreslerinizle, bu safahat kentinin hayat kadınları ile olan ilişkilerinizin tanığıyım” diyor. Salon de Refusés’de sergilenen bu tabloların bu nedenle büyük tepki gördüğünü söylemek bilmem gerekli mi?

Manet politik görüşlerini vurgulamayan bir ressam. Ama her halde Luis-Napoléon’a dayanamamış. Amerika’nın Afganistan, Irak gibi serüvenlerini biliyoruz. Ama Fransa’nın Meksika macerasını unuttuk. Fransa 1864'de Meksika’ya imparator olarak Habsburg-Lorraine ailesinden Ferdinand Maximilien’i gönderdi. Desteklemek için de asker yolladı. Ama serüven kısa sürdü. Meksika’lılar ayaklandı, Maximilien’i yakalayıp kurşuna dizdi. “L'Exécution de Maximilien” tablosu (1867) bu sahneyi gösteriyor. Tanıkların anlattığına göre idam mangası Maximilien’i öldüremiyor, resmin sağında silahını dolduran er, çırpınan devrik imparatora bir kez daha ateş edip öldürüyor. Manet’nin sağda çizdiği figür Luis-Napoléon’a çok benziyor! Gerçek katil bu saçma serüveni başlatan Luis-Napoléon.

 Bu tabloda dikkatinizi çekmek istediğin bir şey daha var: Sağ öndeki gölge. Böyle bir gölge ancak olayı-resmi izleyen birinin gölgesi olabilir. Manet izleyiciye “siz de oradaydınız olayları izlediniz” diyor.

Manet'nin “Gare Saint-Lazare - Saint Lazar Garı” tablosundaki (1872) kadının da ilginç bir bakışı var. Küstah değil ama ifadesiz, tepkisiz, bıkkın bakışlı bir anne. Tablonun adında Paris’teki garlardan biri var ama ne tren görülüyor, ne de gar.  Belki arkadaki duman bir tren buharı. Kadın, Paris’te bir mağazada tezgâhtar veya bir büroda küçük bir memur olabilir. Paris banliyölerinden birindeki evine gidecek; yemek hazırlayacak. Şimdi tren beklerken elindeki romanın sayfalarında hayale dalmak istiyor.

“Un Bar aux Folies-Bergère - Folies-Bergére Barı” Manet’nin son eseri. Frengi ilerlemiş. Ellerindeki yaraları göstermemek için eldivenle dolaşıyor Paris sokaklarında. Zorlukla resim yapıyor. Bir yıl sonra o da babası gibi frengiden ölecek.

 Saint Lazare Garı tablosunda gördüğümüz bezgin-yorgun bakışın benzeri burada da var. Ama bu daha çarpıcı çünkü burası Folies-Bergére. Burada müzik-içki-eğlence-güzel ve şuh kadınlar olmalı. Sanırım bar görevlisinin derin bir dekoltesi olması daha gerçekçi olurdu. Ama Manet belki de daha önce gördüğümüz Delacroix’da özgür Fransız kadınının göğüslerinin tuzağına düşmemizi istemedi. Dikkatimizi barmenin hüzünlü bakışına yöneltmemizi istedi.

 Bu tabloda dikkat çekmek istediğim bir bakış açısı bozukluğu var. Doğru perspektifte aynada kızın sırtı böyle görülmez. Bence Manet kızın sırtını göstermeyi amaçlamamış. Asıl amacı müşteriyi göstermek. Çok ayrıntılı değil, ama o da ifadesiz ve mutsuz. Kısacası Manet yaşamının sonunda çok iyi bildiği Paris eğlence yerlerinde bile eğlencenin ne denli yüzeysel ve yapmacık olduğunu vurguluyor.

 Fransız resminde bundan sonra ünlü izlenimci-empresyoniste akımın çok güzel örneklerini görüyoruz.  Ama benim amacım resim tarihini veya ünlü Fransız ressamlarını incelemek değil. Özellikle modern dönemin başlangıç yıllarında, bazı kavramların, sorunların resme nasıl yansıdığını görmekti. Bu amaç için de bu kadar örnek sanırım yeter.

İNGİLİZ RESMİNDE MODERN DÖNEM İZLERİ

Ne de olsa endüstrileşme-büyük kentlerin, kentsoylu ve işçi sınıfları gibi yeni sınıfların oluşması İngiltere’den başladığına göre modern dönemin düşünsel izlerinin bu ülke resmine geniş ölçüde yansıması beklenirdi. Aşağıda İngiltere’den iki sanatçıya değineceğim; ama modern dönemin olumlu-olumsuz yönlerinin Fransız resmine daha çok yansıdığını görüyoruz. Belki de toplumun bu büyük dönüşümünün Fransa’da çok daha coşkulu, hatta kanlı, olması bunun nedenidir. Ayrıca İngiliz toplumunun çalkantılı dönemlerini Fransa’dan önce yaşamış olduğunu da göz önüne almalıyız. Krallarını (Charles I) 1649’da idam etmiş, Katolik-Protestan çatışmalarını bitirmiş, Şanlı Devrim (Glorious Revolution) ile 1688’de parlamentonun gücünün güvencesini sağlamış İngiltere 1700’lere daha sakin bir politik ortamda giriyordu. 

Neyse biz modern dönemde oluşan yeni sınıfların ve kavramların resme yansımasında İngiliz örneklerine dönelim

WILLIAM HOGARTH (1697-1764)

İlk olarak İngiltere’de dönemin özellikle ahlaki – eğitici gravürleriyle ünlü bir sanatçısı, Hogarth’ı ele alalım. Hogarth, -günümüzün resimli romanlarının öncüsünü oluşturacak biçimde- 8-12 gravürden oluşarak bir öyküyü anlatan gravür dizileri yapıyor. 

 

1747 basımlı bu gravürde tembel ve çalışkan çırakları görüyoruz. Dizinin izleyen gravürlerinde tembel çırak katil oluyor ve idam ediliyor; çalışkan çırak ise Londra Belediye Başkanı oluyor. Trajik bir öyküyle yeni gelişen işçi sınıfına “doğru” yol gösteriliyor!

Hogarth’ın yağlıboya tabloları da var. Onlar da dizi biçiminde bir öykü anlatıyor ve öğüt veriyor. Örneğin 1743-1745 döneminden yukarıdaki "Marriage a-la-mode-Moda Evlilik" tablosu 6 tabloluk bir dizinin ilki. Resmin sağındaki aristokrat ile zengin iş adamı çocuklarının evlenmesi için sözleşme imzalıyorlar. Aristokrat oğlanın babası (elinde soy ağacı var) kentsoylu zenginden yüklü bir para alacak; kentsoylu kız babası (elinde zarf var) da ailesine bir asalet unvanı kazandıracak. Resmin solundaki evlenecek gençler ise birbirleri ile hiç ilgilenmiyorlar. Hatta bir adam genç kıza kur yapmaya bile başlamış! Dizinin ilerleyen resimleri ile yine bir trajedi anlatılıyor: Mutsuz bir evlilik, ihanet, frengi, cinayet, intihar gibi felaketler var. Bu kez de Hogarth toplumsal çalkalanma döneminde batan ve yükselen üst-sınıfları gençlerin kurban edilmemesi için uyarıyor.

Bu gravürler ve tablolar bugün belki de bize bir zamanlar esnafın duvarına gördüğümüz “veresiye veren-peşin satan” tablolarını hatırlatıyor. Ama abartılı üsluplarına karşın bu çizimler, gazetelerin yeni yeni geniş kitlelere ulaştığı dönemdeki öncü nitelikleri ile vurgulanmalı. Hogarth’ın siyasal-eleştirel-iğneleyici çizimleri o denli ün kazandı ki günümüzde bile bu tür çizimlere İngilizler “Hogartian” diyorlar.

JOHN EVERETT MILLAIS (1829-1896)

Toplumun alt-üst olduğu ve sorunların tırmandığı dönemlerde, geçmişe yeni bir bakış, geçmişe özlem beklenen bir gelişmedir. Londra’da ressam-yazar-eleştirmenlerden oluşan «Pre-Raphaelite Brotherhood – Raphael Öncesi Kardeşlik» adlı küçük bir grup oluşuyır. Raphael öncesinde sanatın daha doğal ve yalın olduğunu, zamanla her şeyin abartılmaya başlandığını savunuyorlar. Millais grubun 3 kurucusu arasında (1848). Daha sonra gruba 4 sanatçı daha katılıyor ve bu 7 ressam-şair-yazar-heykeltıraş İngiliz sanat ortamında oldukça etkin bir rüzgâr estiriyorlar.

Raphael öncesinin-sonrasının ne olduğunu anlamak için Raphael’in ünlü «Madonna del Prato-Kırda Madonna» (1505) tablosuna bir göz atmak yeter. Hz. Meryem, Hz. İsa, Vaftizci Yahya gerçeküstü-olağanüstü bir dünyada gösteriyor. Hz. Meryem bir soylu güzel olarak çizilmiş. Hz. İsa ve Vaftizci Yahya da çok sağlıklı ve güzel çocuklar. Güzelliklerini ve sağlıklılıklarını vurgulamak için olsa gerek, çimenlerde oynaşan çıplak çocuklar. Çevre de pek Filistin coğrafyasına benzemiyor!

1500’lerde özellikle Raphael-Michelengelo çizgisi, kutsal kişileri gerçeküstü bir çevrede, insanüstü -antik Yunan tanrılarını-tanrıçalarını hatırlatacak biçimde- çizdiler. İşte resimde Rönesans öncesinin sadeliğine, basitliğine ve doğallığına dönmek isteyen grup bu nedenle kendilerine «Raphael Öncesi Kardeşlik» adını verdi.

Yukarıda değindiğim gibi Millais bu grubun kurucu üyesi. «Christ in the House of His Parents-Ebeveynlerinin Evinde Hz. İsa» tablosu ilk gerçekçi-realist tablo olarak biliniyor (1850). Söylenceye göre fakir bir marangoz olan Hz. Yakup, Hz. İsa’nın bir ahırda babasız doğumundan sonra ana-oğlu korumasına almış. Tablodaki Hz. İsa, Hz. Yakup’un fakir marangozhanesinde elini kesmiş yoksul çıplak ayaklı bir çocuk; Hz. Meryem hiç de özel olmayan bir anne; Hz. Yakup saçı dökülmüş yoksul ve zayıf bir marangoz; Vaftizci Yahya su getiren bir arkadaş. 2000 yıl önce Filistin’de fakir bir marangoz atölyesi her halde böyleydi. Kuşkusuz Hristiyanlığa çok saygılı ve birçok Hristiyanlık simgesi ile dolu bir resim. Çarmıha gerilme, vaftiz, arka plandaki Yakup’un merdiveni –ileride Fransız resminde bir kez daha değineceğimiz- güvercin… Hristiyan değerlere çok saygılı olmasına karşın bu tablo fazla gerçekçi, hatta küçültücü bulunup yoğun biçimde eleştirilmiş. Bu eleştiri kervanında Charles Dickens’in bile yer aldığını belirtmeliyim.

Dönemin İngiliz resim sanatının bunlardan ibaret olduğunu söylemek istemiyorum. Birçok güzel manzara ve portreyi anmadığımı biliyorum. Başlı başına Turner özel olarak ele alınması gereken bir ışık-gemi-deniz-manzara ustası. Ama Modern dönemin belirgin düşünsel izlerini aradığımız için Fransız resmine geçelim.